Күлтегін өмірбаяны – түркі халқының ұлы қаһарманының өмір жолы мен мұрасы
Күлтегін – түркі халқының тарихындағы ең көрнекті тұлғалардың бірі. Ол тек даңқты қолбасшы ғана емес, сонымен қатар ел бірлігі мен тәуелсіздігі үшін күрескен, халықтың рухани тұтастығын сақтаған тұлға ретінде де мәңгілікке есімі қалған. VIII ғасырдағы Көк Түрік қағанатының қайта өрлеу дәуірінде Күлтегіннің атқарған қызметі ерекше болды. Оның есімі түркі өркениетінің символына айналып, мәңгілік тастан қашалып жазылған «Орхон жазбаларында» алтын әріппен сақталды.
Күлтегіннің өмір жолы – түркі елінің мемлекеттілігі, әскери өнері, рухани мәдениеті және саяси санасының дамуының көрінісі. Ол тек жеке батыр ретінде ғана емес, халықты біріктірген мемлекет қайраткері дәрежесіне көтерілді. Бүгінде Күлтегін есімі қазақ, қырғыз, ұйғыр, түрік және жалпы түркі халықтарының ортақ мақтанышына айналды.
Күлтегін өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Күлтегін шамамен 684 жылы дүниеге келген. Ол әйгілі Елтіріс қағанның ұлы, ал анасы Елбілге қатын болған деген деректер бар. Оның үлкен ағасы Білге қаған – кейін Көк Түрік мемлекетінің ұлы билеушісі ретінде тарихта қалды.
Күлтегіннің балалық шағы ауыр тарихи кезеңге тұспа-тұс келді. Сол кезде Түрік қағанаты күйреп, ел халқы Қытай империясының бодандығына түскен еді. Ел тәуелсіздігінен айырылып, түркі халқының рухы әлсіреген уақыт болатын. Осындай ортада туған Күлтегін бала кезінен еркіндіктің қадірін түсініп өсті.
Әкесі Елтіріс қаған ел тәуелсіздігін қайтару үшін күрес бастаған батыр тұлға еді. Сол күреске отбасының барлығы атсалысты. Анасы мен ағалары Күлтегінге елге адал болу, ерлік пен әділдік ұғымдарын үйретті. Көшпелі өмір салты, даланың еркін рухы, жауынгерлік дәстүрлер оның бойына жастайынан сіңді.
Күлтегіннің балалық шағы жорықтар мен дайындықтар ортасында өтті. Ол атқа мінуді, садақ тартуды, найза мен қылыш ұстауды бала кезінен меңгерді. Әкесінің әскери кеңестері мен шешендік өнері оған үлкен мектеп болды. Сол кездің дәстүрі бойынша жас баланы ел қорғауға ерте араластырған, сондықтан Күлтегін он екі жасынан бастап батырлар жорығына қатыса бастағаны айтылады.
Оқу және өмір жолының басталуы
Ежелгі түркі дәуірінде қазіргі түсініктегі мектептер болмағанымен, жас ұрпақ тәрбиесі ру ішіндегі ақсақалдар мен батырлардың қолында болған. Күлтегін де сол ортада тәрбиеленіп, ел басқару, соғыс жүргізу, дипломатиялық келісімдер жасау сияқты істердің негізін меңгерді.
Жас Күлтегін он бес жасында алғашқы ерлік ісімен танылды. Ол жаудың әскерін ойсырата жеңіп, батыр атанды. Бұл оқиға оның есімін бүкіл елге танытты. Түркі жұрты жас батырына үлкен сенім артты. Күлтегін жастайынан-ақ тактикалық ойлау қабілетімен ерекшеленген. Ол соғыс кезінде жаудың әлсіз тұсын дәл таба білетін, әскерге рух беріп, шешімді сәтте ерлік көрсететін.
Күлтегіннің өмір жолының басталуы тек соғыс жолымен шектелген жоқ. Ол ел ішіндегі тәртіп пен әділдікті орнатуға да атсалысты. Жас батырдың бойынан халық нағыз көшбасшының қасиеттерін көрді: батылдық, ақыл, қарапайымдылық және әділдік.
Қызметі мен жетістіктері
Күлтегіннің ең ұлы кезеңі – оның әскери және саяси қызметі. Ол Елтіріс қаған қайтыс болған соң, ағасы Білге қағанның қасында елдің қайта өрлеуіне белсене қатысты. Күлтегін тек қолбасшы емес, сонымен бірге ел ішіндегі тұрақтылықты сақтаған саяси тұлға болды.
Күлтегіннің басты жетістігі – елді бірлікке шақырып, түркі жұртын қайтадан қуатты мемлекетке айналдыруы. Ол түркілерді бөлшектенуден сақтап қалды. Ішкі бақталастыққа жол бермей, ағасы Білге қағанмен бірге ел билігін бір орталыққа біріктірді.
Әскери жорықтарда Күлтегін ерекше көзге түсті. Оның басшылығымен түркі әскері оннан астам ірі шайқаста жеңіске жетті. Ол оғыз, қарлұқ, тоғыз оғыз, қырғыз және қытай әскерлеріне қарсы жорықтарда ерлік көрсетті. Әр жорықта Күлтегін тек батырлықпен емес, соғыс тактикасын жетік меңгеруімен де ерекшеленді.
Бір деректе Күлтегіннің 26 жорыққа қатысып, 17 рет шешуші шайқаста жеңіске жеткені айтылады. Оның батырлығы мен әділдігіне халық ерекше құрметпен қараған. Түркі әскері «Күлтегін бар жерде жеңіс бар» деп сенген.
Күлтегіннің тағы бір тарихи еңбегі – мемлекеттік идеологияны қалыптастыруға қосқан үлесі. Ол халықты рухани тұрғыдан біріктіріп, елге «бірлік болмаса, тәуелсіздік те болмайды» деген ұран тастады. Оның бастамасымен заңдар жүйеленіп, әскери тәртіп күшейтілді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Күлтегіннің қоғамдық-саяси ұстанымдарының өзегі – халықтың бірлігі мен мемлекет тұтастығы. Ол билікке талас, ішкі жанжал мен алауыздықтың елді әлсірететінін жақсы түсінді. Сондықтан өмір бойы бірлікті сақтау идеясын алдыңғы қатарға қойды.
Күлтегін түркі халқының тәуелсіздігі мен рухани азаттығын қорғауды басты мақсат етті. Оның саяси көзқарастары Орхон жазбаларында айқын көрініс тапқан. Онда түркі халқының өз мемлекетін құрып, сыртқы жауға тәуелді болмау қажеттігі туралы айтылған.
Күлтегін өз заманының реформаторы болды. Ол халықтың әл-ауқатын жақсарту, салық жүйесін реттеу, әділ сот құру, сыртқы саясатта теңдік ұстану идеясын көтерді.
Саяси тұрғыдан Күлтегін «мемлекет – халық үшін» қағидасын ұстанды. Ол билікті жеке мүддеге емес, ел игілігіне жұмсау керек екенін ұғындырды. Бұл идея кейінгі түркі дәуіріндегі билеушілердің негізгі қағидасына айналды.
Жеке өмірі
Күлтегіннің жеке өмірі туралы нақты тарихи деректер аз. Дегенмен, оның өмірлік серігі, отбасы болғаны белгілі. Ол отбасының қасиетін жоғары бағалаған, әйел затына құрметпен қараған тұлға ретінде сипатталады.
Күлтегіннің ұрпақтары туралы нақты мәліметтер сақталмағанымен, оның ұлы немесе туыстары кейін түркі елінің қызметінде болған деген пікірлер бар.
Жеке өмірінде Күлтегін қарапайым, сабырлы, ел алдында кішіпейіл болған деседі. Ол ешқашан байлыққа қызықпаған, ерлік пен намысты өмірінің өзегі еткен.
Күлтегін өмірінің соңғы жылдарында да ел ісінен қол үзген жоқ. 731 жылы небәрі 47 жасында кенеттен қайтыс болды. Оның өлімі бүкіл түркі елі үшін ауыр қаза болды.
Мұрасы мен тарихи маңызы
Күлтегіннің мұрасы – тек ерлік істерімен шектелмейді. Оның есімімен байланысты Орхон жазбалары – түркі мәдениетінің ең ұлы ескерткіштері. Бұл жазбаларда Күлтегіннің өмірі мен ерлігі ғана емес, түркі халқының дүниетанымы, философиясы, мемлекеттілік идеясы көрініс тапқан.
Күлтегіннің құрметіне орнатылған тас ескерткіш VIII ғасырда қазіргі Моңғолия аумағындағы Орхон өзені бойында тұрғызылған. Оны Білге қаған мен Йоллығтегін жаздырған. Ескерткіш түркі жазуының классикалық үлгісі саналады және онда:
- «Биікте Көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған, адам баласының үстінен ата-бабам Бумын қаған мен Істеми қаған отырды…» — деп басталатын жолдар бар.
Бұл жазулар тек тарихи дерек емес, түркі халықтарының рухани манифесі іспеттес.
Күлтегін – түркі мәдениетінің ұлы символы. Оның есімі ерлік, елдік, бірлік ұғымдарымен мәңгі астасып кеткен. Қазіргі таңда Қазақстан, Түркия және басқа да түркі елдерінде Күлтегін есімімен ескерткіштер, оқу орындары, әдеби шығармалар бар.
