Франц Шуберт өмірбаяны – ұлы австриялық композитордың өмірі мен шығармашылығы
Франц Петер Шуберт – әлемдік классикалық музыка тарихындағы ең көрнекті композиторлардың бірі, неміс романтизм дәуірінің жарқын өкілі. Ол өз дәуірінде Бетховен мен Моцарттың дәстүрлерін жалғастырып, сонымен қатар жаңа музыкалық бағыт – лирикалық және эмоционалды романтизмнің негізін қалаған тұлға болды. Шуберттің өмірі қысқа болса да (1797–1828), оның шығармашылығы әлем музыкасына мәңгілік із қалдырды. Композитордың әндері (Lieder), камералық және симфониялық туындылары, фортепианолық пьесалары мен діни музыкасы арқылы адам жанының ең нәзік сезімдері мен рухани күйін жеткізді.
Франц Шуберттің туындылары қарапайымдылық пен тереңдік, нәзіктік пен трагизм, үміт пен мұң сияқты сезімдердің үйлесімін көрсетеді. Ол тек неміс тілдес халықтардың ғана емес, бүкіл адамзаттың жүрегіне әсер еткен сазгер. Қысқа өмірінде ол 600-ден астам ән, 9 симфония, ондаған камералық және фортепианолық шығарма жазды. Оның «Аве Мариясы», «Жолаушы» («Der Wanderer»), «Аралар» («Die Forelle») сияқты туындылары бүгінге дейін әлем сахналарынан түспейді.
Франц шуберт өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Франц Петер Шуберт 1797 жылы 31 қаңтарда Вена қаласының маңындағы Лихтенталь ауданында дүниеге келген. Әкесі Франц Теодор Шуберт ауыл мектебінің мұғалімі болған, ал анасы Элизабет Виц былайша айтқанда үй шаруасындағы әйел еді, бірақ музыкаға ерекше ықыласы бар жан еді. Отбасында он төрт бала болған, бірақ олардың жартысынан көбі бала кезінде шетінеп кеткен. Франц Шуберт отбасындағы он екінші бала еді.
Бала кезінен-ақ оның музыкаға бейімділігі ерекше байқалды. Әкесі скрипкада, ағасы Игнац фортепианода ойнайтын. Жас Франц 5 жасында әкесінен скрипка тартуды, кейін ағасынан фортепиано үйренуді бастады. Ән айтуға да ерекше қабілетті болған бала Шуберт шіркеу хорында ән салып, музыкалық есту қабілетін дамытты.
Әкесінің қарапайым табысына қарамастан, үйдегі рухани орта мен білімге деген құрмет Францтың болашақ шығармашылық дамуына әсер етті. Музыка отбасылық дәстүрдің бір бөлігіне айналды. Отбасы мүшелері кешкісін бірге отырып ән салып, әуен ойнайтын. Бұл шағын үй концертілер Шуберттің болашақ композитор ретінде қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Франц өте ұяң, сезімтал және ойлы бала болған. Ол табиғатты жақсы көрді, жалғыз серуендеп, айналасындағы дүниенің дыбыстарын тыңдағанды ұнатты. Кейін оның көптеген әндерінде табиғаттың әсемдігі мен адам жанының байланысы осы балалық шақтағы әсерлерден бастау алады.
Оқу және алғашқы шығармашылық қадамдар
1808 жылы 11 жасар Франц Венадағы әйгілі Императорлық хор мектебіне (Stadtkonvikt) қабылданды. Бұл оқу орны дарынды балаларға арналған арнайы мектеп болатын, мұнда ол тек жалпы білім ғана емес, кәсіби музыкалық тәрбие де алды. Мұғалімдерінің арасында атақты композитор Антонио Сальери болды – дәл сол Сальери жас Шуберттің талантын бірден байқап, оны музыка теориясы мен композицияға үйретуге кірісті.
Шуберттің мектеп жылдары оның композиторлық талантының қалыптасу кезеңі болды. Ол осы жылдары алғашқы шағын шығармаларын – фортепиано пьесалары мен камералық ансамбльдерді жаза бастады. 1810 жылы алғаш рет өз симфониясына ұқсас оркестрлік шығарма жазып, мектеп оркестрінде орындатқан.
Оқу орнындағы қатал тәртіп пен музыкалық талаптар Шуберттің кәсіби деңгейін арттырғанымен, оның еркін шығармашылық мінезіне кейде қайшы келетін. Ол ережелерден гөрі сезім мен шабытқа көбірек мән беретін. 1813 жылы оқуын аяқтағаннан кейін әкесінің мектебінде көмекші мұғалім болып жұмыс істей бастады.
Алайда оның жүрегі мұғалімдіктен гөрі музыканы қалады. Ол сабақтан бос уақытында әндер мен фортепиано шығармаларын жазуға барынша уақыт бөлді. 1814 жылы ол өзінің алғашқы әйгілі әндерінің бірі – «Гретхен у верстаке» («Gretchen am Spinnrade») шығармасын жазды. Бұл туынды неміс ақыны Гете поэзиясына жазылған және Шуберттің ән жанрындағы революциялық жаңалығын көрсеткен алғашқы шығарма болды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Франц Шуберттің шығармашылығы бірнеше кезеңге бөлінеді, бірақ барлығы 1814–1828 жылдар аралығында дамыды. Оның басты жанры – ән (Lied) болды. Ол неміс поэзиясын музыкалық әуенмен ерекше үйлестіре білді. Шуберттің 600-ден астам әні бар, олардың ішінде «Аралар» («Die Forelle»), «Көктемгі сенім» («Frühlingsglaube»), «Серенада» («Ständchen») және «Аве Мария» («Ave Maria») сияқты туындылар ерекше танымал.
Шуберттің музыкалық стилі лирикалық, әуенге бай және поэзияның мазмұнын терең сезінуге бағытталған. Оның әндері жай әуен емес, шағын драмалық көрініс іспетті. Ән кейіпкерлерінің сезімдері, табиғат көріністері, уақыт пен кеңістік байланысы музыка арқылы шебер өрілген.
Симфониялық музыкада да Шуберт өзін ерекше көрсетті. Ол 9 симфония жазды, бірақ олардың бәрі өмірінде орындалған жоқ. Ең әйгілісі – Бітпеген симфония (№8 си минор). Бұл туынды өзінің аяқталмаған құрылымына қарамастан, романтизмнің ең көркем үлгілерінің бірі болып саналады.
Камералық және фортепианолық шығармаларында Шуберт нәзіктік пен руханилықты үйлестірді. «Аралар квинтеті», «Өлім мен қыз» квартеті», «Кішкентай фортепиано сонаталары» сияқты туындылары оның шығармашылық кемеліне жеткен кезеңін білдіреді.
Өмірінің соңғы жылдарында Шуберт діни және хормен орындалатын шығармалар жазды. «Месса соль-мажор», «Төңкеріс псалмы», «Сегізінші симфония» оның рухани әлемінің кеңдігін көрсетті.
Шуберт тірі кезінде кең танымалдыққа жете алмады. Оның шығармалары көбіне достары мен шағын топтар арасында орындалды. Бірақ кейіннен, XIX ғасырдың ортасында, оның музыкасы Бетховен мен Моцарттың қатарында әлемдік классикаға айналды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шуберттің өмір сүрген дәуірі – Еуропадағы үлкен саяси және әлеуметтік өзгерістер кезеңі еді. Наполеон соғыстарынан кейінгі Австрияда консервативтік саясат үстемдік етті. Вена қоғамында еркін ой мен демократиялық көзқарастар қатаң бақыланатын.
Шуберт саясатқа белсенді араласқан жоқ, бірақ оның поэзия мен музыкадағы таңдаулары белгілі бір гуманистік және еркіндік идеяларын білдіретін. Ол халықтың қарапайым өмірін, табиғаттың сұлулығын, адамның ішкі еркіндігін дәріптеді. Оның шығармаларында тікелей саяси үндеу жоқ, бірақ адам рухының азаттығын, өмір мен өнердің мәнін ашуға тырысты.
Ол Франц Грильпарцер, Вильгельм Мюллер, Гете сияқты ақындардың өлеңдерін жиі қолданды – олардың бәрі адам мен қоғамның рухани бостандығын жырлаған тұлғалар болатын.
Шуберттің достар ортасында ұйымдастырылған «Шубертиада» деп аталатын музыкалық кештері белгілі болды. Бұл кездесулерде оның шығармалары орындалып, еркін пікір алмасулар өтетін. Мұндай басқосулар сол кезеңдегі жас зиялылардың мәдени қозғалысының бөлігіне айналды.
Жеке өмірі
Франц Шуберт ешқашан үйленген жоқ. Оның өмірі көбіне шығармашылық пен жалғыздықтың арасында өтті. Достары көп болғанымен, ол көбінесе тұйық, ойшыл және сезімтал адам еді.
1816–1820 жылдары ол Франц фон Шобер есімді досының үйінде тұрды. Шобер – әдебиетке қызығатын, өнерпаз ортада жүрген жас ақын болатын. Осы ортада Шуберт көптеген рухани серіктестер тапты. Олармен бірге ол әдебиет пен музыка туралы пікір алмасып, шығармашылық шабыт алды.
Алайда оның өмірінде ауыр сәттер де аз болмады. 1822 жылы ол ауыр сырқатқа ұшырады – бұл заманда емделмейтін венерологиялық ауру болатын. Денсаулығы күрт нашарлағанымен, ол музыка жазуды тоқтатпады. Көптеген зерттеушілер оның соңғы жылдардағы туындыларындағы қайғы мен үміттің аралас сезімін осы сырқаттың әсерімен байланыстырады.
Шуберт материалдық тұрғыдан да қиыншылық көрді. Ол ешқашан байлыққа қол жеткізген жоқ. Көптеген шығармалары өмірінде жарияланбай қалды. Бірақ оның достары мен ізбасарлары оның шығармашылық мұрасын сақтап қалуға бар күшін салды.
1828 жылы 19 қарашада, небәрі 31 жасында Франц Шуберт дүниеден өтті. Ол Венада Бетховеннің жанына жерленді – бұл символдық мәнге ие, өйткені Шуберт өз ұстазындай көрген Бетховенді өмір бойы құрмет тұтқан.
Мұрасы мен маңызы
Франц Шуберттің музыкасы адам сезімдерінің барлық реңкін қамтиды. Ол өз шығармашылығында поэзия мен музыканы бұрын-соңды болмаған деңгейде біріктірді. Ән жанрын жаңа көркемдік биікке көтеріп, кейінгі романтик-композиторларға – Шуман, Брамс, Лист, Шопен және Малерге зор ықпал етті.
Оның шығармалары неміс лирикалық дәстүрін әлемге танытты. Шуберттің әндері бүгінде бүкіл әлемнің музыкалық оқу орындарында оқытылады, опера театрлары мен концерт залдарында жиі орындалады.
Шуберттің музыкасы қарапайым халықтың жүрегіне жол тапты, себебі ол адам жанының шынайы күйін, махаббат, жалғыздық, табиғат пен уақыт алдындағы дәрменсіздікті нәзік жеткізді.
Музыкатанушылар оны «әннің ақыны» деп атайды. Оның «Қысқы жол» («Winterreise») және «Сұлулық жолаушысы» («Die schöne Müllerin») циклдары – әлемдік вокалды музыкадағы ең биік жетістіктердің бірі.
Бүгінде Вена қаласында Франц Шубертке арналған мұражайлар, ескерткіштер мен фестивальдер бар. Оның құрметіне көптеген оқу орындары мен көшелер аталған.
