Жер ғаламшарының қабығы қалай аталады: Құрылымы мен ерекшеліктері
Жер ғаламшарының құрылысы адамзат баласын ежелден қызықтырып келеді. Біздің планетамыздың сыртын қоршаған ең үстіңгі қабаты – Жер қыртысы деп аталады. Бұл қабат планетаның жалпы құрылымын, оның геологиялық және биологиялық ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Жердің қыртысы адамзаттың тіршілігіне қажетті ресурстардың негізгі көзі болып табылады. Енді, жер ғаламшарының қабығы қалай аталады, оның құрылымы мен ерекшеліктерін толық қарастырып көрейік.
Жер қыртысы деген не?
Жер қыртысы – біздің планетамыздың ең сыртқы қабаты. Бұл қабат тек қана тығыз әрі қатты тау жыныстарынан құралған емес, сонымен бірге топырақ, су және мұхит түбіндегі тұнбалардан тұрады. Жер қыртысының орташа қалыңдығы 30-40 км аралығында болса, мұхит астында бұл көрсеткіш небәрі 5-10 км шамасында. Ал құрлықтың астында қыртыс 70 км-ге дейін жетуі мүмкін.
Жер ғаламшарының қабығы қалай аталады деген сұраққа нақты жауап – бұл қабықты “құрлықтық” және “мұхиттық” деп екіге бөлуге болады. Құрлықтық қыртыс тығыздығы жоғары, ал мұхиттық қыртыс негізінен базальтты тау жыныстарынан құралған.
Жер қыртысының құрылымы
Жер қыртысы үш негізгі қабаттан тұрады:
- Шөгінді қабат
Бұл қабат жер қыртысының ең үстіңгі бөлігін қамтиды. Мұнда топырақ, құм, саз, тас сияқты жыныстар орналасқан. Шөгінді қабаттың қалыңдығы әртүрлі болуы мүмкін: ол бірнеше метрден жүздеген метрге дейін өзгеріп отырады. Бұл қабатта өсімдіктер мен жануарлар дүниесі тіршілік етеді. - Гранит қабаты
Құрлық астындағы қыртыстың басты бөлігі осы гранит қабатынан тұрады. Оның құрамында кремний мен алюминий элементтері басым. Бұл қабат жер сілкінісі кезінде маңызды рөл атқаратын аймақ болып табылады. - Базальт қабаты
Мұхиттық қыртыстың негізгі құраушысы – базальт қабаты. Ол тығыздығы жоғары жыныстардан тұрады және тереңдіктегі магмалық әрекеттерден пайда болады. Базальт қабаты Жер қыртысының ең төменгі бөлігі болып саналады.
Жер қыртысының ерекшеліктері
Жер қыртысы көптеген геологиялық процестерге қатысады. Олардың қатарына тау түзілу, жанартаулардың атқылауы, жер сілкіністері және тектоникалық қозғалыстар жатады. Осы процестердің арқасында жер қыртысының құрылымы өзгеріп, жаңа тау жыныстары қалыптасады.
- Құрлықтық және мұхиттық қыртыстың айырмашылықтары:
Құрлықтық қыртыс қалың әрі күрделі құрылымымен ерекшеленсе, мұхиттық қыртыс жұқа және тығыз болып келеді. Құрлықтық қыртыстың құрамында гранит, ал мұхиттық қыртыста негізінен базальт басым. - Тектоникалық тақталар:
Жер қыртысы үлкен тектоникалық тақталардан құралған. Бұл тақталар өзара қозғалыс жасап, бір-бірімен соқтығысып немесе ажырап отырады. Мұндай әрекеттердің нәтижесінде жер сілкіністері мен жанартау атқылаулары орын алады.
Жер қыртысының маңызы
Жер қыртысы – табиғат пен адамзат үшін аса маңызды қабат. Ол бізге тіршілікке қажетті барлық ресурстарды береді. Атап айтқанда:
- Табиғи ресурстар:
Жер қыртысында мұнай, газ, көмір, металдар және басқа да пайдалы қазбалар орналасқан. Бұл ресурстар әлем экономикасының негізі болып табылады. - Топырақ:
Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын топырақ та жер қыртысының бір бөлігі. Бұл қабаттың құнарлылығы адамзаттың азық-түлік өндірісінде басты рөл атқарады. - Геологиялық тұрақтылық:
Жер қыртысының қозғалыстары климаттың өзгеруіне, теңіз деңгейінің көтерілуіне және басқа да табиғи құбылыстарға әсер етеді. Сондықтан жер қыртысын зерттеу болашақта табиғи апаттардың алдын алуға көмектеседі.
Жер қыртысын зерттеу
Ғалымдар жер қыртысын зерттеу үшін әртүрлі әдістерді қолданады. Олардың қатарында:
- Сейсмология:
Бұл әдіс жер сілкінісі толқындарының көмегімен жер қыртысының ішкі құрылымын анықтауға мүмкіндік береді. - Бұрғылау:
Терең бұрғылау жұмыстары арқылы жер қыртысының нақты құрамын зерттеуге болады. - Геохимия:
Бұл әдіс жер қыртысының химиялық құрамын анықтауға бағытталған.
Жер қыртысы және адамзат
Жер ғаламшарының қабығы қалай аталады деген сұрақты қарастыра отырып, оның адам өміріндегі маңызды рөлін де атап өту керек. Жер қыртысы адамзатқа:
- Үйлер салуға арналған құрылыс материалдарын;
- Энергия көздерін (мұнай, көмір, табиғи газ);
- Тіршілікке қажетті суды береді.
Сонымен қатар, жер қыртысының өзгерістері табиғи апаттарға әкелуі мүмкін. Сондықтан оны мұқият зерттеу және сақтау маңызды.
Қорытынды
Жер қыртысы – біздің планетамыздың ең сыртқы және маңызды қабаты. Ол адамзат үшін ресурстардың негізгі көзі ғана емес, сонымен қатар жердің геологиялық процестерін түсінудің кілті болып табылады. Жер ғаламшарының қабығы қалай аталады деген сұрақтың жауабы арқылы біз планетамыздың күрделі құрылымын түсінуге жақындаймыз. Жер қыртысын тереңірек зерттеу – табиғат пен адамзаттың болашағын сақтаудың маңызды қадамы.
