Жер ғаламшарының қабығы қалай аталады?
Жер – күрделі құрылымы бар ғаламшар, оның ең сыртқы бөлігі жер қыртысы деп аталады. Бұл қабық – біздің аяқ астымыздағы қатты жер, мұхиттар түбіндегі қабат және барлық геологиялық процестердің бастау нүктесі. Жер қыртысы тек тіршілік мекені ғана емес, сонымен қатар Жердің тарихы мен дамуын зерттеуге мүмкіндік беретін маңызды қабат болып табылады.
Жердің ішкі құрылымы
Жердің ішкі құрылысы негізгі үш қабаттан тұрады:
- Жер қыртысы (литосфера) – Жердің ең сыртқы қатты қабаты.
- Мантия – магмалық және жартылай балқыған жыныстардан тұратын ортаңғы қабат.
- Ядро – Жердің ең орталық бөлігі, сыртқы және ішкі ядродан тұрады.
Жер қыртысы – осы үш қабаттың ішіндегі ең жұқасы, бірақ ол геологиялық процестер үшін шешуші рөл атқарады. Ол тектоникалық тақталардың қозғалысына байланысты өзгеріп отырады және жер сілкінісі, жанартаулар, таулардың түзілуі сияқты құбылыстарға жауапты.
Жер қыртысының түрлері
Жер қыртысы екі негізгі түрге бөлінеді:
- Материктік қыртыс – құрлықтарды құрайды, қалыңдығы шамамен 30-70 км. Ол гранит және базальт жыныстарынан тұрады.
- Мұхиттық қыртыс – мұхиттардың түбінде орналасқан, қалыңдығы 5-10 км ғана. Ол негізінен базальттан түзілген.
Материктік қыртыстың қалың болуы оның құрамында жеңіл граниттік жыныстардың көптігіне байланысты. Ал мұхиттық қыртыс тығыз базальттан құралғандықтан, ауыр болып келеді.
Жер қыртысының қозғалысы және тектоникалық тақталар
Жер қыртысы қозғалмайтын қатты қабат емес, ол литосфералық тақталардан тұрады. Бұл тақталар мантияның жоғары бөлігінде баяу қозғалыста болады. Олардың қозғалысы әртүрлі геологиялық процестерді тудырады:
- Тақталардың ажырауы – жаңа мұхит түбінің қалыптасуы.
- Тақталардың соқтығысуы – таулардың түзілуіне және жер сілкіністеріне себеп болады.
- Тақталардың сырғуы – жер сілкіністерін тудырады (мысалы, Сан-Андреас жарығы).
Бұл қозғалыстар жанартау атқылауы, жер сілкінісі, тау жоталарының қалыптасуы сияқты құбылыстарға ықпал етеді.
Жер қыртысының құрамы
Жер қыртысы әртүрлі химиялық элементтерден тұрады. Олардың ішінде ең көп таралғандары:
- Оттегі (47%)
- Кремний (28%)
- Алюминий (8%)
- Темір (5%)
- Кальций, натрий, калий, магний (12%)
Бұл элементтер әртүрлі тау жыныстарын құрайды, олар өз кезегінде минералдарға бірігеді. Жер қыртысында кездесетін негізгі тау жыныстары:
- Гранит – материктік қыртыстың негізін құрайды.
- Базальт – мұхиттық қыртыстың негізгі жынысы.
- Құмтас, ізбестас, мәрмәр – шөгінді жыныстар.
Жер қыртысының өзгеруі
Жер қыртысы уақыт өте келе үздіксіз өзгеріп отырады. Бұл өзгерістердің негізгі себептері:
- Эрозия – судың, желдің және мұздың әсерінен тау жыныстарының бұзылуы.
- Жанартау атқылауы – жаңа жер қыртысының пайда болуы.
- Жер сілкіністері – тақталардың қозғалысы нәтижесінде жер бедерінің өзгеруі.
- Метаморфоздық процестер – жоғары қысым мен температураның әсерінен тау жыныстарының өзгеруі.
Жер қыртысын зерттеу әдістері
Ғалымдар жер қыртысын зерттеу үшін бірнеше әдістерді қолданады:
- Сейсмикалық зерттеулер – жер сілкінісі толқындарының таралуын талдау арқылы қабаттардың тереңдігін анықтау.
- Бұрғылау жұмыстары – жер қойнауынан үлгілер алу.
- Геохимиялық зерттеулер – минералдардың құрамын талдау.
- Жер серіктері мен дрондар арқылы карта жасау – геологиялық құрылымды зерттеу үшін қолданылатын жаңа технологиялар.
Жер қыртысының маңызы
Жер қыртысы тек геологиялық құрылым ғана емес, ол адамзат үшін өте маңызды ресурстардың көзі болып табылады. Мұнда көптеген пайдалы қазбалар бар, олар өнеркәсіпте, құрылыс саласында және технологияда кеңінен қолданылады.
Ең маңызды пайдалы қазбалар:
- Мұнай және газ – энергетика үшін негізгі ресурстар.
- Темір, алюминий, мыс – металлургияда қолданылады.
- Алтын, күміс, платина – зергерлік және қаржы секторында маңызды.
- Көмір – энергетика мен химия өнеркәсібінің негізгі ресурсы.
Сонымен қатар, жер қыртысының тұрақтылығы адамдардың қауіпсіздігі үшін өте маңызды. Жер сілкіністері, жанартау атқылаулары және басқа да табиғи апаттар біздің күнделікті өмірімізге әсер етуі мүмкін, сондықтан олардың алдын алу және зерттеу аса маңызды.
