Би шешендер қалай сөйлеген: Қазақ шешендік өнерінің ерекшеліктері

Қазақ халқының тарихында би-шешендер ерекше орын алады. Олар халықтың көкейінде жүрген ойды дөп басып, әділ шешімдер шығарып, даналық сөздермен елді бірлікке, татулыққа шақырған. Би шешендер қалай сөйлеген? Олардың сөйлеу мәнері қандай болды, қандай әдіс-тәсілдерді қолданды? Мақалада осы сұрақтарға жауап іздеп, би-шешендердің шешендік өнеріндегі ерекшеліктерді қарастырамыз.

1. Би-шешендердің сөйлеу мәнері

Би-шешендер сөзге шыққанда халықтың назарын өздеріне аударып, олардың көңілінен шығу үшін ерекше әдістер қолданған. Олар сөзді нақышына келтіріп, мән-мағынасын аша түсетін тәсілдерге жүгінген. Мынадай ерекшеліктерді атап өтуге болады:

• Образды ойлау: би-шешендер сөздерінде табиғат құбылыстарын, тұрмыс-тіршілікке қатысты мысалдарды шебер қолданған. Мысалы, Әйтеке би: “Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ” дегенде әділдік қағидасын ерекше жеткізеді.
• Қысқа да нұсқа сөз саптау: олар ойларын көпсөзсіз, қысқа әрі нұсқа етіп жеткізе білген. Мұндай тәсіл тыңдаушыларға айтылған сөзді жақсы түсінуге мүмкіндік берді.
• Мақал-мәтелдерді қолдану: қазақ халқының ауыз әдебиетінде жиі кездесетін мақал-мәтелдер би-шешендердің сөздерін өткір әрі ойлы етуге көмектесті.

2. Сөздің құрылымы мен мазмұны

Би-шешендер сөйлегенде сөз құрылымына ерекше мән берген. Сөздерінің басталуы, дамуы және қорытындысы тыңдаушыларды ойландыруға бағытталған. Негізгі ерекшеліктері:

• Бастамасы – тыңдаушыны баурап алу: шешендер әдетте маңызды сұрақ қою немесе назар аударатын тіркеспен бастайды.
• Негізгі бөлігі – ойды дәлелдеу: би-шешендер әңгіме барысында өз ойларын мысалдар, тарихи оқиғалар арқылы дәлелдеген.
• Қорытындысы – түйін сөз: сөйлеген сөздің соңында халыққа ой салатын немесе іс-әрекетке шақыратын нақыл сөз айтылған.

3. Би-шешендердің шешендік әдістері

Би-шешендер өз сөздерінде түрлі әдістерді қолданған. Олардың ең танымал тәсілдері:

• Риторикалық сұрақтар: тыңдаушыны ойландыратын сұрақтар қою арқылы назар аударған. Мысалы, Төле бидің: “Бірлік қайда?” деген сұрағы халықты бірлікке шақыру мақсатында айтылған.
• Антитеза (қарсы қою): бір-біріне қарама-қайшы ұғымдарды салыстыру арқылы негізгі ойды айқындай түскен.
• Аллегория (астарлап айту): кейде би-шешендер ойын ашық айтпай, астарлап жеткізген. Мысалы, Қазыбек би жоңғар ханына айтқан: “Біз қазақ деген мал баққан елміз…” деген сөздері арқылы елдің ұлылығын көрсетті.

4. Халықтың санасына әсер ету

Би-шешендер өз сөздері арқылы халықты тәрбиелеп, олардың бойына ізгі қасиеттерді сіңірген. Олар адамгершілік, әділдік, бірлік, татулық сынды құндылықтарды насихаттады. Би-шешендердің сөзі адамдардың жүрегіне қалай жетті?

• Қарапайым әрі түсінікті тіл: халыққа жақын сөздерді қолданған.
• Шынайылық пен сенімділік: айтқан сөздері өмірлік тәжірибелермен, шынайы оқиғалармен ұштасып жатты.
• Әділдік пен туралық: олардың сөзі әділдікке негізделгендіктен, халық арасында беделге ие болды.

5. Би-шешендердің мысалдары

Қазақ тарихында Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сынды тұлғалар шешендіктің озық үлгісін көрсеткен. Мысалы:

• Төле би: бірлік пен татулықты насихаттады. Оның “Бірлік болмай, тірлік болмас” деген сөзі осы күнге дейін мәнін жоғалтқан жоқ.
• Қазыбек би: ел намысын қорғауда ерекше шешендігімен танылды. Жоңғар ханына айтқан сөздері тарихта қалған.
• Әйтеке би: әділ билігімен және сөз тапқырлығымен белгілі. “Әділ сөз – халықтың айнасы” деген қанатты сөздер қалдырған.