Aуыз әдебиеті шығармалары біздің заманымызға дейін қалай жеткен

Ауыз әдебиеті – халықтың ғасырлар бойы жинақтаған рухани мұрасы. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткізіліп, халықтың салт-дәстүрін, тарихын, дүниетанымын бейнелейді. Бұл шығармалар біздің заманымызға дейін қалай жеткенін түсіну үшін олардың сақталу жолдарын, таралу әдістерін және бүгінгі мәдениеттегі орнын қарастырайық.

Ауыз әдебиетінің мәні мен ерекшелігі

Ауыз әдебиеті – жазба әдебиетке дейінгі халық шығармашылығының негізі. Оған ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыздар, жырлар және батырлар эпостары жатады. Бұл шығармалар халықтың өмір салты, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы мен тарихы туралы құнды мәліметтер береді.

Ауыз әдебиетінің басты ерекшеліктері:

• Ауызша таралуы: Бір адамнан екінші адамға әңгіме, ән немесе жыр түрінде жеткізілді.
• Коллективтік сипаты: Әрбір буын өз тәжірибесін қосып, шығармаларды дамытты.
• Импровизация: Әр түрлі орындаушылар шығармаларды өз мәнеріне сай өзгертіп отырды.

Ауыз әдебиеті шығармаларының біздің заманымызға дейін жету жолдары

1. Халық жады арқылы сақталуы

Ауыз әдебиеті шығармалары біздің заманымызға дейін халық жады арқылы жетті. Әсіресе, ақындар, жыршылар және термешілер халық мұрасын жаттап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізді. Олар тек мазмұнын ғана емес, оның мәнін, құрылымын және көркемдік бейнелеу құралдарын да сақтады.

2. Салт-дәстүрлер мен мерекелер арқылы таралуы

Мерекелерде, тойларда, ас беруде және түрлі салттық рәсімдерде ертегілер, жырлар мен аңыздар айтылып отырды. Бұл дәстүр халықтың ауыз әдебиетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз жеткізуіне ықпал етті. Мысалы:

• Наурыз мерекесінде мақал-мәтелдер мен бата сөздер айтылды.
• Бала туылғанда немесе үйлену тойларында айтыстар өткізілді.

3. Жыраулық дәстүр

Қазақ халқының жыраулары мен ақындары ауыз әдебиетінің ең басты таратушылары болды. Жыраулар халықтың басынан өткен тарихи оқиғаларды, батырлардың ерлігін жырлады. Мысалы, Бұқар жырау, Махамбет, Асан қайғы сияқты жыраулардың шығармалары ауыз әдебиетінің інжу-маржандары болып саналады.

4. Отбасы тәрбиесі арқылы сақталуы

Ауыз әдебиеті шығармалары балаларды тәрбиелеудің басты құралы болды. Әжелер мен аталар балаларға кешкілік ертегілер айтып, халықтың даналығын үйретті. Отбасындағы ұрпақ сабақтастығы арқасында мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен аңыздар уақыт өткен сайын жаңа буынға жетті.

Ауыз әдебиетінің зерттелуі және жазба әдебиетке айналуы

1. Ғалымдар мен зерттеушілердің еңбегі

XIX ғасырдан бастап қазақ ауыз әдебиетін зерттеушілер жинап, хатқа түсіре бастады. Олардың арқасында көптеген шығармалар сақталып қалды. Мысалы:

• Шоқан Уәлиханов – қазақтың ертегілері мен аңыздарын жинады.
• Ыбырай Алтынсарин – балаларға арналған халық шығармаларын жазып алды.
• Ахмет Байтұрсынұлы – мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды зерттеді.

2. Баспа және кітаптар арқылы таралуы

XX ғасырда қазақ ауыз әдебиетінің көптеген үлгілері кітап болып басылды. Әсіресе, «Батырлар жыры», «Қазақ ертегілері», «Қазақ халық мақал-мәтелдері» сияқты жинақтар халыққа кеңінен таралды.

3. Радио, теледидар және интернет арқылы таралуы

Қазіргі уақытта ауыз әдебиеті радио, теледидар, әлеуметтік желілер мен YouTube сияқты платформалар арқылы кеңінен насихатталуда. Бұл халық мұрасын жаңа буынға жеткізудің тиімді тәсілдерінің бірі болып отыр.

Ауыз әдебиетінің бүгінгі қоғамдағы маңызы

• Тәрбиелік мәні: Мақал-мәтелдер мен ертегілер арқылы балаларға адамгершілік қасиеттер үйретіледі.
• Мәдени мұра: Ауыз әдебиеті – халықтың мәдениетінің айнасы.
• Рухани сабақтастық: Жас буын өткен тарихты танып-біледі.