Тұман қалай пайда болады? Табиғаттың жұмбақ құбылысы
Тұман – табиғаттың ерекше құбылыстарының бірі. Ол жер бетінен белгілі бір биіктікте пайда болатын су тамшыларының немесе мұз кристалдарының жинақталуы нәтижесінде қалыптасады. Көп жағдайда тұман бұлттарға ұқсайды, бірақ ол жерге жақын орналасқан және атмосфераның төменгі қабатында түзілетін құбылыс.
Тұманның пайда болу механизмі
Тұман ауаның су буларымен қанығуы және олардың конденсациялануы нәтижесінде түзіледі. Бұл құбылысты түсіну үшін келесі негізгі факторларды қарастыру қажет:
- Ауаның ылғалдылығы – тұман түзу үшін ауада жеткілікті мөлшерде су булары болуы керек.
- Температураның төмендеуі – ауа суыған сайын оның құрамындағы су булары конденсацияланып, көзге көрінетін ұсақ тамшыларға айналады.
- Конденсация ядролары – тұманның түзілуі үшін ауада шаң бөлшектері, түтін немесе басқа да микроскопиялық бөлшектер болуы тиіс. Олар су буларының айналасына шоғырланып, тұманның қалыптасуына себеп болады.
Тұман түрлері
Тұман әртүрлі жағдайларда пайда болатындықтан, оны бірнеше түрге бөлуге болады:
1. Радиациялық тұман
Бұл тұман түрі түнде немесе таңертең пайда болады. Жердің беті күндіз жиналған жылуды түнде шығарады, нәтижесінде ауа суып, құрамындағы су булары тамшыларға айналады. Бұл құбылыс көбіне жазық жерлерде немесе алқаптарда байқалады.
2. Адвективтік тұман
Адвективтік тұман жылы және ылғалды ауаның салқын бетке жылжуы кезінде түзіледі. Мысалы, теңізден жылы ауа құрлыққа қарай қозғалғанда немесе жылы ауа ағыны салқын жерлермен түйіскенде осындай тұман пайда болады.
3. Орографиялық тұман
Бұл тұман таулы аймақтарда кездеседі. Ауа тауларға көтерілген кезде салқындап, оның құрамындағы су булары конденсацияланады. Мұндай тұман көбіне таулы аймақтарда ұзақ сақталады.
4. Фронтальдық тұман
Фронтальдық тұман жылы және суық ауа массалары түйіскен кезде түзіледі. Ол жауын-шашынмен бірге жүретіндіктен, көбіне циклондық процестермен байланысты болады.
Тұманның қоршаған ортаға әсері
Тұман табиғатқа да, адам өміріне де айтарлықтай ықпал етеді. Оның жағымды және жағымсыз әсерлерін қарастырайық.
Жағымды әсерлері
- Ауа ылғалдылығын арттырады, бұл өсімдіктер мен топырақ үшін пайдалы.
- Температураны тұрақтандырады, себебі күндізгі және түнгі температура арасындағы айырмашылықты азайтады.
- Биологиялық әртүрлілікті қолдайды, себебі кейбір өсімдіктер мен жануарлар үшін тұман негізгі ылғал көзі болып табылады.
Жағымсыз әсерлері
- Көліктің қозғалысын қиындатады. Тұман көріну қашықтығын төмендетіп, жол-көлік оқиғаларының санын арттыруы мүмкін.
- Ауа сапасын нашарлатуы мүмкін. Қалаларда тұман түтінмен араласса, атмосфералық ластануды күшейтеді.
- Әуе және теңіз тасымалдарына кедергі келтіреді. Тұман әуежайларда рейстердің кешігуіне немесе тоқтауына себеп болуы мүмкін.
Тұманмен күресу жолдары
Тұманды табиғи құбылыс ретінде жою мүмкін болмаса да, оның әсерін азайтудың бірнеше тәсілдері бар:
- Жолдарда арнайы жарықтандыру жүйесін қолдану – тұман шамдары жүргізушілердің көрінуін жақсартады.
- Метеорологиялық бақылау жүйесін жетілдіру – тұман болжамдарын дәл анықтау көлік қозғалысын қауіпсіз етуге көмектеседі.
- Өнеркәсіптік шығарындыларды азайту – ауадағы ластаушы заттар азайса, тұманның қалыңдығы мен тұрақтылығы төмендейді.
