Blog

Халық тығыздығын қалай анықтайды?

6 days ago

5 2 minutes read

Халықтың тығыздығы – белгілі бір аймақтың тұрғындарының санын оның аумағына бөлу арқылы есептелетін көрсеткіш. Бұл демографиялық көрсеткіш елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын, ресурстарды пайдалану деңгейін және халықтың өмір сүру жағдайларын бағалауға мүмкіндік береді. Осы мақалада халықтың тығыздығын есептеу әдістері, оған әсер ететін факторлар және әртүрлі аймақтардағы ерекшеліктер туралы толық айтып береміз.

Халық тығыздығы дегеніміз не?

Халық тығыздығы – белгілі бір аумақта өмір сүретін адамдардың санының сол аймақтың ауданына қатынасы. Ол адам/км² (адам бір шаршы километрге) бірлігімен өлшенеді. Мысалы, егер қалада 1 000 000 адам тұрса, ал оның ауданы 500 км² болса, онда халық тығыздығы:

1 000 000 ÷ 500 = 2 000 адам/км²

Бұл көрсеткіш халықтың орналасу заңдылықтарын, урбанизация деңгейін және аймақтың экономикалық мүмкіндіктерін бағалауға көмектеседі.

Халық тығыздығын есептеу әдістері

Халықтың тығыздығын анықтау үшін бірнеше әдістер қолданылады:

1. Жалпы халық тығыздығы

Бұл әдіс ең қарапайым әрі кең таралған тәсілдердің бірі. Оның формуласы:

Халық тығыздығы = Жалпы халық саны ÷ Аумақ ауданы

Бұл әдіс белгілі бір елдің немесе аймақтың орташа тығыздығын көрсетеді, бірақ нақты қоныстану үлгісін дәл сипаттай алмауы мүмкін.

2. Функционалды халық тығыздығы

Бұл әдіс белгілі бір қызмет түрлеріне байланысты есептеледі. Мысалы:

Қала халқының тығыздығы – тек қалалық аймақтардағы халық санына негізделеді.
Ауылдық аймақтардың тығыздығы – тек ауылдық жерлерде тұратын адамдар саны арқылы есептеледі.

3. Аграрлық халық тығыздығы

Бұл әдіс ауыл шаруашылығымен айналысатын халықтың тығыздығын анықтауға бағытталған. Ол егістікке жарамды жерлердің ауданына негізделеді:

Аграрлық тығыздық = Ауыл тұрғындарының саны ÷ Ауыл шаруашылық жерлері

Бұл көрсеткіш ауыл шаруашылық саласының тиімділігін және жердің пайдалану дәрежесін анықтауға көмектеседі.

4. Физиологиялық тығыздық

Бұл әдіс белгілі бір аумақта өмір сүруге қолайлы жерлердің көлеміне негізделеді. Егер бір елдің аумағы үлкен болса, бірақ оның көп бөлігі шөлді, таулы немесе батпақты аймақтар болса, онда жалпы халық тығыздығы шындыққа сай болмауы мүмкін. Сондықтан, қолайлы өмір сүруге жарамды жерлерді ғана есептеу халықтың нақты орналасуын дұрыс көрсетеді.

Халық тығыздығына әсер ететін факторлар

Халықтың тығыздығын анықтау үшін тек қана математикалық есептеулер жеткіліксіз. Оған әсер ететін бірнеше маңызды факторлар бар:

1. Табиғи-климаттық жағдайлар

Шөлді, таулы немесе полярлық аймақтарда халық сирек қоныстанады.
Қоңыржай климатты, су ресурстарына жақын аймақтарда халық тығыз орналасады.

2. Экономикалық дамуы

Дамыған қалаларда халық саны мен тығыздығы жоғары болады.
Экономикалық жағдайы әлсіз елдерде урбанизация баяу жүреді, ал ауылдық жерлерде халық көп болуы мүмкін.

3. Тарихи және әлеуметтік факторлар

Кейбір аймақтар көші-қон процестеріне байланысты тығыз қоныстануы мүмкін.
Тарихи маңызды қалалар ғасырлар бойы халық тығыздығы жоғары болып келген.

4. Инфрақұрылым және көлік жүйесі

Көпірлер, жолдар және қоғамдық көлік жақсы дамыған аймақтар халық тығыздығын арттырады.
Қолайсыз көлік инфрақұрылымы халықтың қалаға шоғырлануын бәсеңдетеді.

Әлемдегі халық тығыздығының ерекшеліктері

Халық тығыздығы әр елде әртүрлі. Мысалы:

Бангладеш – әлемдегі ең тығыз қоныстанған елдердің бірі (шамамен 1200 адам/км²).
Ресей – аумағы үлкен болғанымен, халықтың орналасуы біркелкі емес (орташа 9 адам/км²).
Қазақстан – әлемдегі халық тығыздығы төмен елдердің бірі (орташа 7 адам/км²).

Қазақстанда халық негізінен оңтүстік, оңтүстік-шығыс және батыс аймақтарында тығыз орналасқан. Ал шөлді, далалы және таулы аймақтарда халық сирек қоныстанады.