Айдың бетіндегі дақтар қалай аталады?
Ай – Жердің жалғыз табиғи серігі, әрі адамзаттың ғасырлар бойы қызығушылығын тудырған аспан денелерінің бірі. Айға қарағанда, оның бетінде түрлі құрылымдардың бар екенін байқауға болады. Соның ішінде ең ерекше көрінетіндері – үлкен қара дақтар, яғни теңіздер деп аталатын аймақтар. Бұл мақалада Айдың бетіндегі дақтардың атауы, олардың шығу тегі мен ғылыми маңызы туралы толығырақ қарастырамыз.
Айдың беткі қабаты және оның ерекшеліктері
Айдың беті Жердегі ландшафттарға ұқсамайды. Мұнда атмосфера жоқтың қасы, жел мен су эрозиясы жүрмейді. Сондықтан ғарыштан құлаған метеориттер қалдырған іздер миллиондаған жылдар бойы өзгеріссіз сақталған. Айдың беткі қабаты негізінен екі түрлі бөліктен тұрады:
- Ай теңіздері (Maria) – қараңғы, тегіс және кең аймақтар.
- Ай таулары (Terrae) – жарық түсті, кратерлерге толы биік жерлер.
Айдың теңіздері ерте заманнан-ақ ғалымдардың назарын аударған. Бұл атау бастапқыда шынайы су беттері деп қате қабылданған, алайда кейінгі зерттеулер олардың қатты жыныстардан тұратынын дәлелдеді.
Айдың қара дақтары қалай пайда болды?
Ғалымдардың зерттеулеріне сәйкес, Ай теңіздері жанартау әрекеттерінің нәтижесінде пайда болған. Шамамен 3-4 миллиард жыл бұрын Айда күшті вулкандық белсенділік орын алған. Бұл кезде астындағы магма үлкен көлемде сыртқа шығып, кең кратерлерді толтырған. Қатып қалған базальт жыныстары күн сәулесін аз шағылыстыратындықтан, олар Жерден қараңғы дақтар болып көрінеді.
Ай теңіздері негізінен Айдың көрінетін бетінде орналасқан. Себебі Айдың Жерге қараған жағы ішкі қызудың әсерінен жұқарған, сондықтан лаваның бетке шығуына қолайлы болды.
Айдың негізгі теңіздері және олардың атаулары
Айдағы теңіздердің барлығы дерлік латын тілінде аталған. Бұл атауларды 17-ғасырда әйгілі астроном Джованни Риччоли ұсынған. Ол телескоп арқылы Айдың картасын жасаған алғашқы ғалымдардың бірі еді.
Айдағы ең танымал теңіздер:
- Тыныштық теңізі (Mare Tranquillitatis) – адамзаттың ең алғашқы ғарыштық миссиясы “Аполлон-11” дәл осы жерде қонған.
- Қауіптер теңізі (Mare Crisium) – Жерден жақсы көрінетін шағын теңіздердің бірі.
- Бұлттар теңізі (Mare Nubium) – оңтүстік жарты шарда орналасқан.
- Күнә теңізі (Mare Vaporum) – орталық бөлікте орналасқан, жанартау белсенділігінің әсерінен қалыптасқан.
- Жаңбырлар теңізі (Mare Imbrium) – Айдағы ең үлкен теңіздердің бірі, оның диаметрі 1100 км-ге дейін жетеді.
Айдың беті неге жартылай қара, жартылай жарық көрінеді?
Бұл сұрақ көптеген адамдарды қызықтырады. Айдың бетінің бір бөлігі қараңғы, ал екінші бөлігі жарық түсті болуы оның құрылымдық ерекшелігімен байланысты.
- Жарық түсті аймақтар (таулы жерлер) ескі жыныстардан тұрады және метеориттік әсерден толығымен кратерлермен көмкерілген.
- Қараңғы түсті аймақтар (теңіздер) жас базальтты жыныстардан тұрады, олардың беті тегіс болғандықтан, күн сәулесін аз шағылыстырады.
Ай бетінің осы айырмашылықтары оның оптикалық қасиеттерін өзгертіп, бізге табиғи “беті ала” көрініс береді.
Ғалымдар үшін Ай дақтарының маңызы
Ай теңіздері ғалымдар үшін аса маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Себебі олар:
- Айдың геологиялық тарихын зерттеуге мүмкіндік береді.
- Айдың жанартау белсенділігінің өткенін дәлелдейді.
- Ай бетіне қонатын аппараттар мен ғарышкерлер үшін ең қауіпсіз аймақтар болып табылады.
Ай бетінде атмосфера жоқ болғандықтан, оның әрбір құрылымы миллиардтаған жылдар бойы өзгеріссіз сақталған. Сондықтан ғалымдар бұл жерден Күн жүйесінің алғашқы кезеңдері туралы маңызды мәліметтер алады.
Айға болашақ миссиялар және зерттеулер
Қазіргі уақытта көптеген елдер Айға миссия жіберуді жоспарлауда. NASA, ESA, Қытай және Ресей ғарыш агенттіктері Айда тұрақты база салу мүмкіндігін зерттеп жатыр. Ай теңіздері мұндай жобалар үшін өте маңызды, өйткені олар:
- Тегіс және қатты жерлер болғандықтан, ғарыштық құрылғыларды қондыруға қолайлы.
- Жанартау әрекеттерінің іздері сақталғандықтан, олардан пайдалы қазбалар табылуы мүмкін.
- Кейбір кратерлерде мұздың болуы ықтимал, бұл болашақ ғарыш миссиялары үшін су көзі бола алады.
