Ағаштың жасын қалай анықтауға болады – Нақты әдістер

Табиғатта өсіп тұрған ағаштың жасын анықтау – тек орманшылар мен зерттеушілер үшін ғана емес, қарапайым адамдар үшін де қызықты іс. Ағаштың жасы оның экологиялық жағдайы, өсу жылдамдығы мен тарихы туралы көп нәрсе айта алады. Бір қарағанда, бұл оңай көрінуі мүмкін, бірақ әртүрлі әдістерді қолданып, ағаштың нақты жасын анықтау – шеберлік пен білімді қажет ететін процесс.

Ағаштың жасын анықтаудың негізгі әдістері

Ағаштың жасын анықтаудың бірнеше сенімді әдістері бар. Әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары бар.

1. Жылдық сақиналарды санау

Ағаштың жасын анықтаудың ең дәл әрі кең таралған тәсілі – жылдық сақиналарды санау. Бұл әдісті қолдану үшін, алдымен ағаштың көлденең кесіндісін жасау керек. Әр сақина – бір жылдық өсуді білдіреді.

• Қалың сақиналар – өсімдік жақсы жағдайда өсіп, жеткілікті ылғал мен күн сәулесін алғанын көрсетеді.
• Жіңішке сақиналар – құрғақшылық, қоректік заттардың тапшылығы немесе басқа қолайсыз жағдайлардың болғанын білдіреді.
• Бір жақта тығыз орналасқан сақиналар – ағаш бір жақтан қысым немесе басқа да сыртқы әсерлерге ұшырағанын көрсетеді.

Бұл әдіс тек кесілген ағаштар үшін жарамды болғанымен, оның дәлдігі өте жоғары.

2. Өсімдік өзегін алу (дендрохронология)

Орманшылар мен ғалымдар ағаш діңін кесіп алмай-ақ, оның жасын анықтаудың балама әдістерін қолданады. Соның бірі – арнайы бұрғы (Increment Borer) арқылы ағаштың өзегін алу. Бұл құрал ағаштың ішіне еніп, кішкентай цилиндрлік кесінді шығарады. Осы кесіндіні микроскоп арқылы зерттеп, жылдық сақиналар саналады.
Бұл әдіс тірі ағаштарға зиян тигізбейді, өйткені бұрғымен алынған кішкентай ойық табиғи жолмен жазылады.

3. Биіктігі мен диаметріне негізделген бағалау

Егер ағаштың көлденең кесіндісін жасау немесе өзегін алу мүмкін болмаса, оның биіктігі мен диаметріне қарап жасын шамамен анықтауға болады. Әрбір ағаш түрінің өсу жылдамдығы әртүрлі, сондықтан бұл әдістің дәлдігі төмендеу.

• Жалпы қарағайлар, шыршалар мен балқарағайлар баяу өседі, сондықтан олардың жасы ұзақ болуы мүмкін.
• Жапырақты ағаштар, әсіресе терек пен қайың, тез өседі және салыстырмалы түрде қысқа өмір сүреді.
• Орташа алғанда, ағаштың диаметрін оның жылдық өсу коэффициентіне (орташа өсім миллиметрмен өлшенеді) көбейту арқылы шамамен жасын білуге болады.

4. Тәждің пішіні мен қабығы арқылы бағалау

Кейбір тәжірибелі орманшылар мен зерттеушілер ағаштың жапырақ тәжінің пішіні, бұтақтарының орналасуы мен қабығының түріне қарап жасын болжай алады.

• Жас ағаштарда қабығы тегіс және серпімді болады, ал ескі ағаштарда ол жарылып, қалыңдап, өрескел болып келеді.
• Жасыл жапырақтардың көлемі де маңызды: ескі ағаштарда олар көбінесе кішігірім әрі тығыз орналасады.
• Ағаш бұтақтарының орналасуы – жас ағаштарда бұтақтар біркелкі жайылған болса, ересек ағаштарда төменгі бұтақтар түсіп, жоғарғы бөлігі ғана қалуы мүмкін.

5. Қоршаған орта факторларын есепке алу

Кейбір жағдайларда ағаштың өскен аймағы да оның жасын бағалауға көмектеседі. Егер ағаш таулы аймақта өссе, онда оның өсуі баяу болады, демек сақиналары тығыз орналасады. Ал ылғалды әрі жылы аймақтарда ағаштар тез өсіп, кең сақиналар түзеді.
Қатты жел, күн сәулесі, жануарлардың немесе адамдардың әсері де өсудің баяулауына немесе жылдамдауына ықпал етеді. Сондықтан бірдей диаметрдегі екі ағаштың жасы әртүрлі болуы мүмкін.

Әртүрлі ағаштарда жас ерекшеліктері қалай көрінеді?

Әртүрлі ағаштардың жасы әртүрлі әдістермен анықталады, өйткені олардың өсу жылдамдығы мен табиғи ерекшеліктері бар.

• Қарағайлар мен шыршалар – олар ұзақ өмір сүреді, жыл сайын тұрақты сақиналар түзеді.
• Жаңғақ және емен ағаштары – баяу өсетіндіктен, олардың қабығы қалыңдап, қатты өзгеріске ұшырайды.
• Тез өсетін терек, қайың және тал – жасын шамамен диаметрі мен биіктігіне қарай анықтауға болады.
• Жеміс ағаштары – көбінесе қысқа өмір сүреді, 50 жылдан кейін олар қартаяды және өнім беруі төмендейді.