Аңыз әңгімелер ұрпақтан ұрпаққа қалай жеткен?
Қазақ халқының бай рухани қазынасының үлкен бөлігін аңыз әңгімелер құрайды. Бұл – халық жадында ғасырлар бойы сақталып, әр буынға өсиет пен өнеге ретінде жеткізіліп отырған әңгімелер жиынтығы. Бірақ бір сәт ой жүгіртіп көрсек: осы аңыздар ұрпақтан ұрпаққа қалай аман-есен жетіп отыр? Қағазға жазылмаған, тасқа қашалмаған дүниелер жүректерге қалай қонып, жадыда қалай мәңгілік орын тапқан?
Ауыз әдебиеті – алғашқы көпір
Халықтың ең алғашқы әдеби мұрасы – ауыз әдебиеті. Жазудың болмаған немесе кең қолданылмаған дәуірлерде, қазақ халқы барлық танымдық дүниесін, тарихи шежіресін, моральдық ұстанымдарын ауызша жеткізген. Аңыздар да осы жолмен өмір сүрді.
Жыршылар мен жыраулар, ақындар мен шешендер – сол ауыз әдебиетін таратушы алтын көпір болды. Олар ел аралап жүріп, аңыздарды айтып, тыңдаушыларды тәнті етіп отырған. Бұл дәстүр бүгінгі ұрпаққа дейін жеткен ежелгі storytelling тәсілінің жарқын көрінісі десек, артық айтқандық емес.
Құлақтан құлаққа жеткен қасиет
Қазақ халқы үшін естігенін ұмытпау – үлкен қасиет болған. Әсіресе, балалар мен жастар арасында аңыз тыңдау – қызыққа толы, тағылымды тәжірибе еді. Ауылдағы аталар мен әжелер, кешкілік отбасылық отырыстарда ел ішінде тараған аңыздарды айтып, жас буынның жүрегіне із қалдырып отырған.
Бұл – бір жағынан тәрбиелік мәні бар үрдіс. Өйткені аңыздарда тек қана қызықты оқиғалар емес, адамгершілік, әділдік, батырлық, адалдық сияқты асыл қасиеттер насихатталады. Мұндай оқиғалар бала санасына ерте сіңіп, өмірлік қағидаларға айналады.
Домбырамен өрілген әңгіме
Кейбір аңыздар қарапайым әңгіменің ғана емес, күйдің немесе әннің формасында да жеткен. Домбыра – тек музыкалық аспап емес, тарихты жеткізуші, есті дауыстап айтушы құрал болған. Мысалы, “Ер Төстік”, “Алпамыс батыр”, “Қобыланды батыр” сынды дастандардың кейбірі аңыз сипатында айтылып, әуенмен әрленіп отырған.
Бұл – тыңдаушының есінде ұзақ сақталуына септігін тигізген тәсіл. Өйткені музыка мен сөздің үйлесімі – адам санасына терең әсер етеді.
Жазбаша мұраға айналуы
Уақыт өте келе, ауызша айтылып жүрген аңыздар жазбаша түрде хаттала бастады. Бұл үрдіс әсіресе ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында кең етек алды. Қазақ даласын аралап жүрген этнографтар, зерттеушілер, жазушылар халық арасынан аңыз жинап, оларды кітапқа түсіріп отырды.
Бұл – үлкен мәдениет үшін баға жетпес еңбек болды. Өйткені әр айтушының стиліне байланысты аңыздарда аздаған өзгерістер болатыны сөзсіз. Ал жазбаша нұсқасы – тұрақты, өзгермейтін мұра. Осы арқылы бүгінгі ұрпақ, тіпті болашақ ғасырдағы ұрпақтар да бабаларының ой-өресін, армандарын, құндылықтарын біле алады.
Мектеп пен ғылымның рөлі
Қазіргі таңда аңыздар тек үйде айтылатын әңгіме емес, білім беру жүйесінің де маңызды бөлігі. Мектеп оқулықтарында, әдебиет сабақтарында, тіпті университеттік зерттеулерде де аңыздар кеңінен қолданылады. Бұл – жастардың ел тарихына, рухани мұрасына терең бойлауына жағдай жасайды.
Ғалымдар аңыздарды талдай отырып, сол кезеңнің дүниетанымын, әлеуметтік құрылымын, ұлттық ерекшеліктерін анықтайды. Яғни, аңыз тек қана ертегі емес, ол – тарихи дереккөз.
Медиа мен технологияның үлесі
Бүгінгі цифрлы заманда да аңыздар өз өмірін жалғастырып келеді. Мысалы, мультфильмдер, анимациялық фильмдер, радиотеатрлар арқылы бұрынғы ертегі-аңыз кейіпкерлері жаңа өмірге ие болды. Бұл әсіресе балалар үшін өте тиімді тәсіл, өйткені визуалды, дыбыстық құралдар – әсерлі әрі есте қаларлық.
Сонымен қатар, әлеуметтік желілер мен подкасттарда халық аңыздарына арналған бөлімдер көптеп кездеседі. Бұл жаңа формат – ескі мазмұнның жаңаша бейнесі.
Халықтың өзі – мұраны сақтаушы
Аңыздардың ұрпақтан ұрпаққа аман жетуінің басты себебі – халықтың өзінде. Қазақ халқы ешқашан өз сөзін, өз тарихын елеусіз қалдырмаған. Кез келген әңгіме, ертегі, шежіре – бабалар мұрасындай қабылданып, жауапкершілікпен жеткізіліп отырған.
Бұл – генетикалық жадымызда қалыптасқан рухани жауапкершілік. Міне, дәл осы қасиет арқасында аңыз әңгімелер ұрпақтан ұрпаққа қалай жеткен деген сұрақтың жауабы табылады.
