Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны – ағартушы, ғалым, ақын және ұлт ұстазы
Ахмет Байтұрсынұлы – ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының рухани жаңғыруына ерекше үлес қосқан ұлы ағартушы, ғалым, тілші, ақын, публицист, педагог және мемлекет қайраткері. Ол — қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, ұлт баспасөзінің атасы, әліпби реформаторы және ұлттық идеяны алға тартқан «Алаш» қозғалысының көрнекті мүшесі. Ахметтің өмірі мен қызметі – қазақ халқының тәуелсіздікке, бостандыққа ұмтылысының айқын көрінісі.
Ол өз дәуірінің күрделі тарихи кезеңінде өмір сүріп, отаршылдық жүйенің қысымына қарсы тұрып, халықты білім мен ғылымға шақырды. Оның есімі тек ағартушылықпен ғана емес, ұлттық сананы ояту, тіл мен әдебиетті қорғау ісімен тығыз байланысты. Ахмет Байтұрсынұлының «Қырық мысал», «Маса» сияқты шығармалары мен «Оқу құралы», «Тіл-құрал» сияқты еңбектері қазақ мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосты.
Бүгінде Ахметтің есімі тек өткеннің мұрасы емес, қазіргі заманның рухани тірегіне айналған. Ол – қазақ халқының ұлт ретінде сақталып қалуына және мәдени тәуелсіздігін қалыптастыруға ықпал еткен тұлға.
А.Байтұрсынұлының өмірбаяны
Детство және отбасы
Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданының Сарытүбек ауылында дүниеге келген. Ол Арғын тайпасының Шашты руынан шыққан. Әкесі Байтұрсын Шошақұлы ел ішінде әділдігімен, қайраткерлігімен танылған адам болған. Анасы Күңше – сабырлы, мейірімді, бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген қазақ әйелі еді.
Ахмет жастайынан зерек, ойлы болып өседі. Әкесі Байтұрсын өз балаларына білімнің маңызын ерте түсіндіріп, оқу-білімге жетелеген. Дегенмен отаршыл патша өкіметінің саясаты ауыл тіршілігіне де әсер еткен. 1885 жылы Байтұрсын Шошақұлы патша шенеуніктерінің озбырлығына қарсы шығып, Торғай уезінің начальнигі полковник Яковлевті сабап тастағаны үшін тұтқындалып, Сібірге он бес жылға айдалады. Бұл оқиға жас Ахметтің жадында мәңгілік із қалдырып, оның кейінгі өмірлік бағытын айқындады.
Әкесінің әділдік жолында күресіп, азап шегуі Ахметке зор рухани әсер етті. Ол жастайынан ел ішіндегі әділетсіздік пен надандықты байқап өсіп, халыққа қызмет етудің парыз екенін түсінді. Отбасының тұрмыс жағдайы ауыр болғанымен, Ахмет білімге деген құштарлығын жоғалтпады. Ол әуелі ауыл молдасынан сауат ашып, кейін Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесінде оқиды.
Ахметтің балалық шағы қазақ даласының табиғи ортасында, дәстүр мен рухани мәдениеттің тоғысында өтті. Атасының әңгімелері, халықтың ауыз әдебиеті мен ертегілерін тыңдау оның қиялын ұштап, сөзге деген қабілетін арттырды. Осы кезеңде ол ана тілінің байлығын, әуезділігін терең сезіне бастады.
Оқу және алғашқы қызмет жолы
Ахмет Байтұрсынұлының білім алудағы алғашқы қадамы Торғайдағы орыс-қазақ училищесінде басталды. 1886–1891 жылдары ол осы оқу орнында оқып, кейін 1891–1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдер даярлайтын мектепті тәмамдады. Бұл оқу орны Ахметтің дүниетанымына зор әсер етті. Ол орыс және әлемдік классикалық әдебиетпен танысып, педагогика, лингвистика, психология салаларынан білім алды.
Мектепті бітірген соң Ахмет 1895 жылы Қостанай облысының Ақтөбе, Қарқаралы, Қостанай уездеріндегі ауылдық және уездік мектептерде мұғалімдік қызмет атқарды. Ол ұстаздықты өз өмірінің басты мақсаты деп біліп, қазақ балаларының сауатын ашуға, білім алуға деген құштарлығын арттыруға бар күшін салды.
Ахмет Байтұрсынұлы мұғалімдік қызметімен қатар, ел ішіндегі оқу-ағарту мәселелерін зерделеп, қазақ тілінде оқулықтар жазу қажеттігін түсінді. Сол кездегі оқулықтардың көбі орыс тілінде немесе шала аударма күйінде болғандықтан, ол қазақ балаларына арналған сапалы оқу құралдарын жасауды мақсат етті.
1901 жылдан бастап Ахмет қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеп, алғашқы әдістемелік еңбектерін дайындай бастады. Оның педагогикалық қызметі арқылы көптеген қазақ ауылдарында жаңа үлгідегі мектептер ашылды.
Алайда, патша өкіметінің отарлық саясаты қазақ мұғалімдерінің ұлттық бағыттағы қызметін ұнатпады. 1909 жылы Ахмет Байтұрсынұлы саяси көзқарасы мен ұлттық идеялары үшін тұтқындалып, Семей түрмесіне қамалады. Бұл оның қоғамдық белсенділігінің жаңа кезеңін ашқан оқиға болды.
Шығармашылығы мен ғылыми қызметі
Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық және ғылыми мұрасы қазақ мәдениетінің іргетасын қалаған алтын қазына болып саналады. Оның әдеби және ғылыми еңбектері бірнеше бағытты қамтиды: тіл білімі, әдебиеттану, поэзия, аударма, публицистика және педагогика.
1. Әдеби және поэтикалық шығармашылығы
Ахметтің алғашқы әдеби туындылары ХХ ғасырдың басында жарық көрді. 1909 жылы Петербург қаласында оның «Қырық мысал» атты аудармалар жинағы басылып шықты. Бұл кітапта ол И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, халыққа түсінікті әрі тәрбиелік мәні жоғары туындылар ретінде ұсынды. Ахметтің аудармалары жай ғана тілдік сәйкестік емес, ұлттық рухпен өрілген жаңа туындыларға айналды.
1911 жылы Орынборда шыққан «Маса» жинағы оның ақындық дарынын толық ашты. Бұл жинақтағы өлеңдер қоғамдағы надандықты, жалқаулықты, отарлық езгіні сынға алып, халықты оянуға, білімге шақырды. «Маса» — қазақ поэзиясындағы азаматтық үннің күшеюінің айқын көрінісі.
2. Ғылыми және тілтанымдық еңбектері
Ахмет Байтұрсынұлы — қазақ тіл білімінің негізін қалаған тұлға. Ол 1912 жылы араб графикасын қазақ тіліне бейімдеп, жаңа әліпби — «төте жазуды» жасады. Бұл әліпби қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне дәл келіп, сауат ашу ісін жеңілдетті.
1914–1915 жылдары ол қазақ тілін оқытуға арналған «Оқу құралы» мен «Тіл-құрал» атты еңбектерін жазды. «Тіл-құрал» қазақ грамматикасын ғылыми жүйеге түсірген алғашқы оқулық болды. Онда Ахмет фонетика, морфология, синтаксис мәселелерін терең талдап, қазақ тілінің ғылыми терминологиясын қалыптастырды.
Сонымен қатар, ол әдебиет теориясы жөнінде «Әдебиет танытқыш» атты ғылыми еңбек жазды (1926). Бұл еңбекте Ахмет әдеби ұғымдарға алғаш рет қазақша анықтама беріп, көркем сөз табиғатын зерттеді.
3. Публицистика және редакторлық қызметі
Ахмет 1913 жылы Міржақып Дулатовпен бірге қазақ халқының тұңғыш ұлттық газеті — «Қазақ» басылымын ұйымдастырды және оның бас редакторы болды. Газет бетінде ол ұлттың саяси, әлеуметтік, мәдени мәселелерін көтеріп, халықтың көзін ашуға, санасын оятуға тырысты.
Осы басылым арқылы Ахмет Байтұрсынұлы қазақ зиялыларының басын біріктіріп, ұлт тағдырын талқылайтын пікір алаңын құрды. «Қазақ» газеті ұлттық баспасөздің бастауы ретінде ел тарихында ерекше орын алады.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ахмет Байтұрсынұлы тек ғалым және ақын ғана емес, ұлттық қозғалыстың белсенді қайраткері болды. Ол ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамындағы отарлық езгіге қарсы күрестің идеологиялық жетекшілерінің бірі еді.
1917 жылы ол «Алаш» партиясының құрылуына атсалысып, Алаш Орда үкіметінің құрамына енді. Оның негізгі ұстанымы – қазақ халқының саяси тәуелсіздігі мен мәдени дербестігі болатын.
Ахмет халықты оятудың ең тиімді жолы — білім мен ағарту екенін терең түсінді. Ол саясаттағы күресті зорлық-зомбылық арқылы емес, рухани өрлеу, мәдени даму арқылы жүргізуді жөн көрді.
Алайда Кеңес өкіметі орнаған соң Ахметтің көзқарастары жаңа билікке үйлеспеді. 1920–1925 жылдары ол Қазақ автономиялы республикасының Халық ағарту комиссариатының мүшесі, оқу-ағарту ісін ұйымдастырушы ретінде қызмет етті. Ол жаңа қазақ әліпбиі мен оқулық жүйесін жасау ісінде жетекшілік етті.
Бірақ 1929 жылы сталиндік қуғын-сүргін кезінде «ұлтшыл», «контрреволюционер» деген жалған айыппен тұтқындалып, алдымен Архангельскке жер аударылды. Кейін босатылып, 1937 жылы қайта ұсталып, атылды.
Оның саяси күресі мен көзқарастары қазақ ұлтының азаттығы мен мәдени өркендеуін мақсат етті. Бұл жолда ол жеке өмірін, тіпті өмірін де құрбан етті.
Жеке өмірі
Ахмет Байтұрсынұлының жұбайы – Бадрисафа Мұхамедсадыққызы (кей деректерде Александра Ивановна). Ол татар отбасынан шыққан, кейін ислам дінін қабылдап, қазақ дәстүрін ұстанған. Ахмет пен Бадрисафа өзара сыйластық пен сүйіспеншілікке толы өмір сүрді.
Олардың балалары болмағанымен, ерлі-зайыптылар бірнеше жетім баланы асырап алып, тәрбиеледі. Ахмет отбасылық өмірінде де ұстаздық қасиетін танытып, айналасындағыларға үлгі болды.
Оның қарапайым тұрмыс кешіп, халықпен біте қайнасқан өмірі оның еңбектерінде де көрініс тапқан. Ол отбасында да, қоғамда да әділдікті, адамгершілікті бірінші орынға қойған.
Мұрасы мен маңызы
Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы – қазақ халқының рухани және мәдени іргетасының бір бөлігі. Ол жасаған әліпби, тіл білімі жүйесі, әдебиет теориясы, публицистика мектебі – барлығы да қазақ ғылымының дамуына жол ашты.
1. Тіл ғылымындағы мұрасы
Ахмет қазақ тілін ғылыми тұрғыдан зерттеген алғашқы ғалым болды. Оның терминдері мен ұғымдары бүгінге дейін қолданыста: дыбыс, әріп, сөйлем, сөз табы, жалғау, жұрнақ және т.б. Ол тілді ұлттық мәдениеттің өзегі ретінде таныды.
2. Ұлттық баспасөздің негізін салуы
«Қазақ» газеті арқылы Ахмет ақпараттық мәдениетті қалыптастырды. Бұл басылым халықтың сауатын ашып, саяси көзқарасын тәрбиеледі.
3. Әдебиет пен өнерге әсері
Оның «Әдебиет танытқышы» қазақ әдебиеттану ғылымының бастауында тұр. Кейінгі ғалымдар — М.Әуезов, Е.Ысмайылов, З.Қабдолов секілді тұлғалар Ахметтің ғылыми жүйесін жалғастырды.
4. Рухани тәлім мен ұлттық сана
Ахмет Байтұрсынұлының шығармалары халықты еңбекке, білімге, намысқа шақырады. Оның «Маса» жинағы — қазақ жастарының санасын оятқан ұранға айналды.
Оның есімі тәуелсіз Қазақстанда қайта жаңғырып, еңбектері мектеп пен университет бағдарламасына енгізілді. 1998 жылы Ахмет Байтұрсынұлына «Қазақстанның Тұңғыш ағартушысы» атағы беріліп, 2022 жылы туғанына 150 жыл толуы ел көлемінде атап өтілді.
