Абай Құнанбаев өмірбаяны қысқаша | Ұлы ақын және ойшыл
Абай Құнанбаев – қазақ халқының рухани әлемінде теңдессіз орын алатын ұлы ойшыл, ақын, композитор әрі қоғам қайраткері. Оның шығармашылығы тек әдебиет саласында ғана емес, бүкіл қазақ мәдениетінде жаңа дәуірдің бастамасы болды. Абай өз заманының көкейкесті мәселелерін көтеріп, халықты білімге, ғылымға, өркениетке шақырды. Ол – ұлттық сананы оятқан, ағартушылық идеяларды таратқан, халықтың болашағы үшін күрескен ұлы тұлға.
Абайдың мұрасы тек қазақ халқы үшін емес, бүкіл әлемдік әдебиет пен мәдениеттің ортақ қазынасына айналды. Оның қара сөздері, өлеңдері мен әндері халықтың жүрегінен берік орын алды. Абайдың ой-толғаныстары бүгінгі күнде де өзекті, себебі олар адамгершілік, әділет, білім, тәрбие, еңбек сияқты мәңгілік құндылықтарды дәріптейді.
Абай құнанбаев өмірбаяны қысқаша
Балалық шағы мен отбасы
Абай Құнанбайұлы 1845 жылы 10 тамызда Семей облысы, Шыңғыстау өңірінде дүниеге келген. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы – ел ішінде беделді, қайратты, діни сауаты мол, әділдігімен танылған адам болған. Анасы Ұлжан – мінезі жұмсақ, ақылды, парасатты әйел еді. Абайдың әжесі Зере – немересіне ертегі айтып, халық ауыз әдебиетінен тағылым берген дана қария болатын.
Бала Абайдың шын есімі – Ибраһим. Оған «Абай» деген атты әжесі Зере қойған, мағынасы – «ұқыпты, сақ, ойланып сөйлейтін» дегенді білдіреді. Бұл ат оның өмірлік болмысына сай келгендей. Абайдың балалық шағы ауылдағы тұрмыспен, көшпелі қазақтың әдет-ғұрпымен, салт-дәстүрімен тығыз байланысты өтті. Ол ерте жастан халық ауыз әдебиетін, жыр-дастандарды тыңдап өсті.
Отбасында рухани тәрбие мен ұлттық құндылықтарға ерекше көңіл бөлінді. Әжесі Зере мен анасы Ұлжанның ықпалы жас Абайдың дүниетанымының қалыптасуына зор әсер етті. Әкесі Құнанбай да баласының білімді болуына мән беріп, оны медресеге, кейін орыс мектебіне берді. Бұл Абайдың жан-жақты тұлға болып қалыптасуына негіз қалады.
Оқуы мен алғашқы қадамдары
Абайдың алғашқы білімі ауыл молдасынан басталды. Кейін ол Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде үш жылдай оқыды. Медреседе ол араб, парсы, түркі тілдерін меңгеріп, шығыс әдебиетімен танысты. Абайдың білімге құштарлығы ерекше болатын. Ол медреседе жүріп-ақ «Қорқыт ата кітабы», «Шахнама», «Мың бір түн» сияқты шығармаларды оқып, Шығыс поэзиясының тереңіне үңілді.
Сонымен бірге ол Семейдегі орыс мектебінде де білім алды. Осы мектепте жүріп орыс тілін үйреніп, Пушкин, Лермонтов, Крылов, Толстой шығармаларымен танысты. Бұл оның дүниетанымына жаңа өріс ашты. Орыс мәдениеті мен Еуропа философиясы Абайдың көзқарасының қалыптасуына ерекше ықпал етті.
Жастайынан зерек, ізденімпаз Абай білімін жетілдіріп, түрлі саланы меңгеруге тырысты. Оның ізденісі дінмен ғана шектелмей, ғылым, философия, тарих, әдебиетке де бағытталды. Бұл қасиет оны өз заманының ең білімді, көзі ашық зиялысына айналдырды.
Шығармашылығы мен жетістіктері
Абайдың ақындық жолы халық ауыз әдебиеті үлгілерін жаттаудан басталды. Кейін ол өз шығармашылығында халықтық дәстүрді орыс және батыс әдебиетінің жетістіктерімен ұштастыра білді. Оның алғашқы өлеңдері жастарды білімге, өнерге, еңбекке шақырды.
Абайдың поэзиясы қазақ әдебиетінде жаңа бағыт әкелді. Ол өлеңдерінде табиғатты суреттеуде жаңа көркемдік тәсілдерді қолданды. Мысалы, «Жаз», «Қыс», «Күз», «Жазғытұры» сияқты табиғат лирикасында адам мен табиғат арасындағы үйлесімділікті көрсетті.
Сонымен қатар, Абай аударма ісімен де айналысты. Ол Пушкиннің «Евгений Онегинінен», Лермонтовтың, Крыловтың шығармаларынан үзінділерді қазақшаға аударып, халыққа ұсынды. Бұл қазақ әдебиетінің көкжиегін кеңейтіп, жаңа мазмұн берді.
Абайдың қара сөздері – қазақ философиялық прозасының алғашқы үлгілері. Ол 45 қара сөзінде халықтың мінез-құлқын, әдетін, қоғамдағы әділетсіздікті сынады, білім мен ғылымның маңызын түсіндірді. Қара сөздері әлі күнге дейін тәрбиелік мәнін жоғалтпаған.
Музыка саласында да Абайдың орны ерекше. Ол бірнеше әндер шығарды. «Көзімнің қарасы», «Желсіз түнде жарық ай», «Айттым сәлем, Қаламқас» сияқты әндері халық арасында кең таралып, ұлттық музыканың алтын қорына енді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Абай тек ақын ғана емес, қоғам қайраткері де болды. Ол қазақ қоғамындағы надандықты, рушылдықты, әділетсіздікті сынап, елді бірлікке шақырды. Абайдың басты арманы – қазақ халқының өркениетті елдердің қатарына қосылуы еді.
Ол орыс мәдениетін, білімін үлгі ете отырып, қазақ халқының өз тілін, дәстүрін сақтап қалуын қалады. Оның ойынша, тек білім, ғылым арқылы ғана халық алға басады.
Абайдың саяси көзқарастары демократиялық идеяларға жақын болды. Ол халықты ағартуды, әділдік пен теңдікті орнатуды армандады. Әкесінен алған билік жүйесін әділетті пайдаланып, ауыл ішіндегі дауларды шешуде парасаттылық танытты.
Жеке өмірі
Абайдың өмірі тек шығармашылықпен ғана шектелмеді, ол үлкен әулеттің басшысы, әке, отбасылы адам болды. Оның бірнеше әйелі мен көптеген балалары болған. Бірақ кейбір балалары жас кезінде шетінеп кетті.
Отбасылық өмірінде Абай көптеген қиындықтарға да тап болды. Балаларының тағдыры, қоғамдағы тартыстар, ру аралық қақтығыстар оның жүрегіне ауыр салмақ салды. Бұл жағдайлар оның шығармашылығында да көрініс тапты. Мысалы, қайғы, мұңға толы өлеңдері бар.
Соған қарамастан, ол ұрпақ тәрбиесіне ерекше мән берді. Балаларын білімге беріп, орыс мектептерінде оқытты. Абайдың балалары да кейіннен қазақ қоғамында белгілі тұлғаларға айналды.
Мұрасы мен маңызы
Абайдың артында қалған мұрасы – қазақ халқы үшін баға жетпес қазына. Оның өлеңдері, қара сөздері, әндері ұлттық рухани байлықтың асыл арнасы. Абай қазақ әдебиетін жаңа белеске көтеріп, оған әлемдік деңгейде танылуға жол ашты.
Абайдың еңбектері ХХ ғасырдың басынан бастап зерттеле бастады. Оның шығармалары бірнеше тілге аударылып, әлем оқырмандарының назарына ұсынылды. Абайдың ойлары мен идеялары бүгінгі таңда да өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Ол қазақтың ұлттық болмысын сақтай отырып, оны жаңа өркениетке бағыттаған тұлға. Абайдың философиясы – жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделген. Оның есімімен Қазақстанда көптеген мектеп, көше, театр аталған. 1995 жылы ЮНЕСКО деңгейінде Абайдың 150 жылдығы тойланды.
