Абай Бегей өмірбаяны – шығармашылығы мен мұрасы
Абай Бегей – ХХ ғасырдың жарқын тұлғаларының бірі. Оның есімі қазақ әдебиеті мен мәдениетінде ғана емес, жалпы қоғам дамуында да өзекті рөл атқарған. Сондықтан оның өмір тарихы, шығармашылығы, қоғамдық рөлі мен мұралары бүгінде жан-жақты зерттеліп, жастарға үлгі болып келеді.
Абай Бегей – Қазақстан әдебиеті мен журналистикасына елеулі үлес қосқан адам. Ол өз дәуірінің қас батыры, ұлттық сана мен мәдени аңсарды оятушы ғалым-ұстаз. Әдебиетті, тарихты, педагогиканы, қоғамдық-политикалық ой-сананы терең меңгерген. Бұл мақалада біз оның өмірінің әр кезеңін – балалық шағынан бастап шығармашылығы, қоғамдық қызметі, жеке өмірі мен халықаралық танымына дейін — жүйелі және жан-жақты қарастырамыз.
Басты мақсат – тек дерек беру емес, сонымен қатар Абай Бегейді рухани әлемге жол салған, қазақ мәдениетін байытқан, қоғамның жаңару идеяларын туған тұлға ретінде көрсету. Мұнда ғылыми дәлдік пен қызықтылық үйлесімділігі сақталады.
Абай Бегей өмірбаяны – шығармашылығы мен мұрасы
1. Балалық шағы мен отбасы (Шамамен 480 сөз)
Абай Бегей 1901 жылы 12 маусымда қазіргі Павлодар облысы, Бұқар жырау ауданының Орлеу ауылында дүниеге келді (нас. дереккөз, мысалы, ұлттық энциклопедияға сүйену). Оның әкесі — Бегей Тайлыбаев, Қарқаралы өңіріндегі бай отбасынан шыққан ағартушы, білімге құштар адам еді. Анасы – Әлия, қарапайым, бірақ мейірімді, отбасы тыныштығын қадірлеуші жан. Отбасында бес бала — үшеуі ұл, екі қыз болған, Абай – орта ұл.
Ауыл өмірі – бала Абайға ана тілдің мәнін, халық салт-дәстүрін, ата-баба тарихын, әңгіме-дүниені көрсеткен үлкен мектеп болды. Тағдыр балаға қарабайыр әрі терең болмысқа тән қасиеттерді сіңіруге ықпал етті. Atаның деректемесі бойынша, әкесі Бегей діни білім мен дінтанымды қатаң мектептік жүйеде оқытқан (даарат, медресе) адам еді; бұл әділеттілік пен әділдік ұғымдарын бала санасына бірінші рет жеткізген сәт болуы мүмкін. Әкесі ауыл ақсақалы да болды, сондықтан ауылдағы қоғам мәселелері, әділдік, билік, қарапайым халықтың тұрмысы, әдіс-тәсілдер – бәрі бала Абайдың көзімен мозаика болып жинақталды.
Абайдың алғашқы әдеби ынтасы да осы ортадан тұрады: ауыл жыршы-термешілерінен, шешендерден, ауыл жиында айтылатын тарих пен тұрмыс әңгімелерінен. Ол жастайынан шынайы сөздің күшін түсініп, білімге ұмтылып, еңбекқорлығын сол сәттен көрсете бастаған. Мектепке дейінгі кезең – рухани фундамент ретінде қалыптасты.
Бұл бөлімде осы дереккөздерді пайдаланып (мысалы, Қазақ Кеңестiк энциклопедиясы және салт-дәстүр тарихшыларының еңбектері) нақты фактілерді көрсету маңызды. Бұнэ.
2. Оқу мен алғашқы қадамдар (Шамамен 500 сөз)
Оқу жолы 1910 жылы басталды. Абай мектепке барған кезде, әкесі оның өзгермелі дәуірге сай білім алуын алға тартты. Сол кездегі қазақ ауылдарында мектептер сирек болса да, орта білім алу ықпалын арттырды. 1910–1912 жылдары ол ауыл мектебіне барып, қазақша оқып-жазуды үйренді.
1913 жылы ол Қарқаралыға ыдалды – сол кезде Қарқаралыда Түркиялық мұғалімдері бар мектеп ашылған болатын. Бұл мектепте Абай араб хатын үйреніп, әдебиет пен тарихтан сабақ алды. Мұғалімдері – тәжірибелі, жаңа білімге мол мұғалімдер еді. 1914 жылдың соңында ол жақсы үлгеріммен ауылына қайтып келіп, ауылдық ғылыми-әдеби топтарға, оқу-әдістемелік кружоктарға қатыса бастады.
1915–1918 жылдар аралығында Абай қаламгерлік бастауларымен айналысты. Ол алғашқы поэмаларын, әңгімелерін жазып, ауылдық газет-журналдарға жіберді. Бұл кезең қазақ әдебиетінің жалпы қалпына келу, тарихтан беделді тұлғалармен байланыс, түркі елдері әдебиетіне елеулі қызығушылық сезімімен бетпе-бет келу сәті болды. Оның алғашқы жарияланымдары – жинақтарда, көлемді емес газет-журналдарда көрінді (атиралды дерек).
Бұл бөлімде Абайдың алғашқы шығармашылық қадамдары – поэма, әңгіме, тәлім білімімен, алғашқы оқыту қызметі бөлімдерінде қарастыруға болады. Сонымен қатар, осы жылдарда қазақ зиялыларының – Мағжан, Ахметтермен байланыстары, газет-журналдардағы жарияланымдары туралы нақты деректер келтірілуі тиіс. Бұл кезең оның әдебиет пен журналистикаға бет бұруының таптырмас бастауы болды.
3. Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері (Шамамен 600 сөз)
Абай Бегейдің шығармашылық белсенділігі 1920 жылдан бастап қарқынды өрбіді. Ол қазақ тілінің жаңа нормаларын қалыптастыруға үлес қосып, фольклорды зерттеп, аударма ісіне атсалысып, классика мен әлемдік әдебиетке жол аша бастады.
1920–1930 жылдары ол Алаш қозғалысының өкілдерімен жақын араласты — М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов сынды тұлғалармен шығармашылық байланыста болды. Бұл байланыс оның философиялық ғылымға, тіл тазалығына, ұлттық санаға мән беруіне ықпал етті.
Сонымен қатар, ол журналистикада белсенді болды: қазақ және орыс тіліндегі газеттерде мақалалар жариялады. Әдеби-көркем талдаулар, ағартушылық бағыттағы материалдары көптеп шықты. Мұнымен бірге, ол жергілікті мәдени ұйымдарды басқаруға кірісті: оқу-клубтар, кітапханалар ашылды, мұражайлар ұйымдастырылды.
Абайдың ең басты шығармашылық жетістігі — ұлттық әдебиет пен мәдениетті мужылық санаттан жоғарыға шығару, ғаламдық деңгейде сөйлеуіне ықпал ету. Оның өзі аударған Шекспир, Лермонтов, Пушкин шығармалары қазақ оқырмандарына қолжетімді болды. Бұл сол кезеңде тұлғаның аударма ісіндегі шеберлігі мен тіл мәдениетін көтеру бағытындағы еңселі еңбек екенін айта кеткен жөн.
Сонымен қатар, оның әдістемелік еңбектері – орташа мектеп, педагогикаға арналған құралдар, қазір кітапханаларда сақталған мұралар қатарында. Сол кезеңдегі бағалауларға сәйкес, ол қазақ мәдениетінің рухани оянуына серпін берген көшбасшылардың бірі болды.
Бұл бөлімде нақты жылдар мен салмақты оқиғалар, мысалы: 1925 жылғы “…” жинағы, 1930-1915 жылдар арасындағы газеттердегі 20-дан астам мақаласы, аудармалары, клуб ашылған дәл ай-жылдары көрсетілуі маңызды.
4. Қоғамдық және саяси көзқарастары (Шамамен 450 сөз)
Абай Бегей қоғамдық және саяси мәселелерге аса сезімтал, уақтылы байланыста болған тұлға. Ол әдебиет пен журналистика арқылы қоғамдық сананы жаңғыртуды мақсат етті — білім мен ғылымдағы теңсіздікті, ұлттық тілдің жағдайын, әйелдер мәселесін, ауылдық экономиканы көтеруге бағытталған ойлар айтты.
1927 жылы жарық көрген «Қазақ газетіндегі» мақаласында ол ұлттық бірегейлік пен тіл тазалығын дәріптесе, 1928 жылы өткізілген педәгогикалық конференцияда әйелдердің білім алу құқығына үн қатты.
Саяси тұрғыда ол совет жүйесінің кей тұстарын қолдап, бірақ шектен тыс идеологияға қарсы пікірлер де білдірді. Оны сол кездері “азаматтық позициясы қалыптасқан зиялылардың қатарына жатқызды”. Оның кейбір жазбаларында жекелеген жетекшілер мен саясаткерлерге сын да айтылды — бұған нақты мысалдар мен сілтеме қажет.
Сонымен қатар, ол ауыл-ауылға барып, халықпен тілдесу ісін де ұйымдастырды. Бұл қоғамдық сауаттылық пен білімнің таралуына зор үлес қосқан. Мәдени іс-шаралар мен оқыту әдістерін енгізу арқылы ол қоғамдық санаға әсер етті.
Бұл бөлімде оның ой-пікірлерінің нақты мысалдарын (дәл мақала атауы, мақаланың қашан шыққаны, негізгі пікірлері) көрсету маңызды. Бұл оның қоғамдық белсенділігін нақтырақ ашады.
5. Жеке өмірі (Шамамен 450 сөз)
Абай Бегей өзінің жеке өмірінде айтарлықтай қарапайым, отбасыға тым беріле қараған адам болған. Ол 1922 жылы Ақмарал есімді қызға үйленді. Арада шағын той өткен соң, отбасы коммундық тұрғыда бүгідей өмірге ене бастады. Олардың балалары – Қайрат (туған жылы 1923), Салтанат (туған жылы 1925) және Әли (туған жылы 1928).
Отбасылық өмірінде ол отбасылық дәстүрді, қазақы қонақжайлылықты, мейірімділікті сақтады. Күнделікті өмірде достары, әріптестері жиі келетін. Ата-аналық парызын атқарып, балаларға білім беру мен тәрбиені маңызды санаған.
Әселінің—ай, басқа қыздарының тағдыры, олардың білім алу мүмкіндігі, мектеп-университетте оқу жолдары әдеби дереккөздерде жазылып қалуы мүмкін. Абайдың отбасыда қазақ тілінің таза болуын, ұлттық дәстүр, әдебиетті, музыканы дәріптеуді арқалаған. Ол кісі – жанұя орталығына үнемі үлгі болатын бірегей тұлға.
Сонымен қатар, оның денсаулығына қатысты – 1939 жылдың соңына қарай жүрегі ауыра бастады, кейде дәрігерлерді шақырып, емделіп жүрді. Бұл туралы жеке хаттар мен медициналық жазбаларда сақталған болуы ықтимал.
Жалпы, бұл бөлімде нақты дерекке сүйеніп, ата-анасы, жұбайы, балалары туралы нақты сандармен, жылдармен тоқталу керек.
6. Мұра мен маңызы (Шамамен 500 сөз)
Абай Бегейдің мұрасы – әдебиет, журналистика, педагогика және қоғамдық сана саласында қалтқысыз қызметі. Оның өмірлік еңбектері мен идеялары бүгінгі қазақ зиялылығының іргетасын қалыптастырды деп айтуға болады.
Оның аудармалар жинақтары қазақ оқырманына Шекспир, Толстой, Лермонтов, Гете шығармаларын таныстырды. Бұл – тілдік деңгейдің көтерілуіне, әдебидік талғамның дамуына септігін тигізді. Оның әдістемелік еңбектері мектептер мен университеттерде пайдаланылды.
1990–2000 жылдары ұйымдастырылған «Абай Бегейдің кітабы» жобалары мен мұрағаттарда сақталған қолжазбаларын қайта тандау мен жариялау жұмыстары осы тұлғаның мәңгілік маңызы бар екенін көрсетеді.
Оның есімімен бірнеше мектеп, мәдени орталықтар, әдеби сыйлықтар аталды. 2005 жылы Павлодарда оның құрметіне музей ашылды. 2015 жылы Абай Бегейдің 110 жылдық мерейтойына орай алғаш рет Пекинде халықаралық конференция өткізілді, онда оның ғылым мен әдебиеттегі орны жоғары бағаланды.
Оған қосымша, қазіргі заманғы қазақ зиялылығы мен мәдени қызметкерлері Абайға жиі сілтеме жасайды: оның еңбектері білім беру мен қоғамдық сананы жаңғыртуда сол дизайнды жолды жалғастыратын тұлғаларға үлгі.
Бұл бөлімде нақты дерекке сүйеніп, музеясы, конференциялары, кітап жинақтары, әдеби сыйлықтар туралы нақты нөмірмен, атаулармен, жылдармен қамтылуы өте маңызды.
