Абай Құнанбаев өмірбаяны – Ұлы ақын, ойшыл, ағартушының өмірі мен шығармашылығы
Абай Құнанбаев (шын аты — Ибраһим Құнанбайұлы, 1845–1904) — қазақ халқының ұлы ақыны, ойшылы, философы, ағартушысы, композиторы және қоғам қайраткері. Ол қазақтың рухани мәдениетінің, әдебиетінің, тілінің және ұлттық санасының дамуына өлшеусіз үлес қосқан тұлға. Абай — XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының ой-санасын оятқан, жаңа дәуірдің рухани көшбасшысы. Оның еңбектері тек поэзия мен философия саласында ғана емес, жалпы адамзаттық гуманизм, әділдік, білім мен өнерді қастерлеу идеяларын насихаттауымен де құнды.
Абайдың шығармашылығы қазақ халқының жаңа әдеби тілі мен ұлттық идеясының қалыптасуына зор ықпал етті. Ол қазақ әдебиетін тек ауыз әдебиеті мен фольклор шеңберінен шығарып, жазба әдебиеттің негізін қалады. Абайдың философиялық ойлары, өлеңдері мен қара сөздері қазіргі заманға дейін өзектілігін жойған жоқ. Ол — ұлттың рухани биігіне айналған мәңгілік тұлға.
Абай кунанбаев өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Абай 1845 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Шыңғыстау өңіріндегі Қасқабұлақ деген жерде дүниеге келген. Оның әкесі — Құнанбай Өскенбайұлы — аға сұлтан, әділдігімен, парасатымен ел басқарған беделді тұлға болса, анасы — Ұлжан Тұрпанқызы — ақылды, мейірімді, сөзге шешен, әңгімешіл жан болған. Ұлжан мен оның туыстары (оның ішінде Зере әжесі) Абайдың бала кезінде ой-өрісінің, тіл байлығының қалыптасуына ерекше ықпал еткен.
Абайдың толық аты — Ибраһим. Бірақ бала кезінде әжесі Зере оны еркелетіп “Абай” деп атаған, бұл “ұқыпты, зерек, байқампаз” деген мағынаны білдіреді. Кейін бұл ат халыққа кеңінен тарады.
Абайдың балалық шағы қазақ даласының еркін, табиғи және дәстүрлі өмірінде өтті. Ол кішкентайынан-ақ ел ішіндегі билердің сөзін тыңдап, шешендік, даналық дәстүрін бойына сіңірді. Әкесінің қасында жүріп, ел басқару ісіне ерте араласты. Құнанбайдың айналасында ол замандағы қазақтың ең беделді адамдары — билер, ақындар, діндарлар, шешендер болған. Бұл орта жас Абайдың ой-санасының қалыптасуына, дүниетанымының кеңеюіне зор әсер етті.
Абайдың отбасында бірнеше ағайынды болған: Тәкежан, Ысқақ, Оспан, Халиолла және басқалар. Абайдың әкесі ұлын билікке, дін мен ғылымға, елге қызмет етуге тәрбиеледі. Ал анасы мен әжесі оған мейірім мен адамгершілік қасиеттерді дарытты.
Абай бала күнінен зерек, алғыр, сөзге шешен, есте сақтау қабілеті күшті болған. Ол тыңдаған әңгімелерді, өлеңдерді, аңыздарды бірден жаттап алатын. Осы қасиеті оның болашақта ақындық қабілетінің негізін қалады.
Білімі және алғашқы қадамдары
Абайдың алғашқы білімі ауыл молдасынан басталды. Ол араб және парсы тілдерін үйреніп, Құран мен хадистерді оқып, дін негіздерін меңгерді. Бірақ Абайдың білімге деген құштарлығы ауыл шеңберінен асып, оны кеңірек дүниеге жетеледі.
1849 жылы, небәрі 10 жасында, Абай Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесіне оқуға жіберілді. Бұл медресе өз заманындағы ең беделді діни оқу орындарының бірі болған. Мұнда Абай үш жылдай оқып, араб, парсы, түрік тілдерін жетік меңгерді, классикалық шығыс поэзиясы мен философиясына қызығушылық танытты. Сонымен қатар, ол орыс мектебінде де қосымша сабақтарға қатысып, орыс тілін үйрене бастады.
Семейде Абайдың дүниетанымы кеңейді. Ол шығыс әдебиетінің ұлы өкілдері — Фирдоуси, Сағди, Низами, Хафиз, Науаи шығармаларымен танысты. Сонымен бірге, орыс және еуропалық мәдениетке қызығып, Пушкин, Лермонтов, Крылов шығармаларын оқи бастады. Осы білім мен рухани ізденіс оның дүниетанымдық бағыт-бағдарын анықтады.
Оқудан оралған соң, әкесі Құнанбай оны ел ісіне араластырады. Абай небәрі 13 жасында әкесінің тапсырмасымен билікке қатысты дауларға қатысып, халықтың ісін шешуге көмектеседі. Ол ерте жастан әділдік, ақылдылық және сабырлылық қасиеттерімен көзге түсті. Бірақ бірте-бірте Абай ел арасындағы феодалдық тартыстар мен әділетсіздікке сын көзімен қарай бастайды. Бұл оның кейінгі жылдардағы философиялық көзқарасының негізін қалады.
Шығармашылығы мен қызметі
Абайдың шығармашылық жолы — қазақ әдебиеті мен мәдениетінің жаңа дәуірі. Ол өз өмірінің көп бөлігін ел ішіндегі рухани, әлеуметтік және мәдени өзгерістерге арнады. Оның өлеңдері мен қара сөздері қазақ халқының ой-санасын, мәдениетін және ұлттық бірлігін жаңаша бағытқа бұрды.
Абай поэзиясында адамның рухани жетілуі, білімнің маңызы, әділеттілік пен адамгершілік тақырыптары кеңінен көрініс тапты. Ол “Интернатта оқып жүр”, “Ғылым таппай мақтанба”, “Сегіз аяқ”, “Қалың елім, қазағым, қайран жұртым”, “Өлсе өлер табиғат, адам өлмес”, “Жасымда ғылым бар деп ескермедім” сияқты өлеңдері арқылы халықты білімге, еңбекке, адалдыққа үндеді.
Абайдың қара сөздері — қазақ әдебиетіндегі ерекше құбылыс. Бұл еңбектерінде ол адам мен қоғам, білім мен мораль, дін мен әділет жайлы терең философиялық ойларын ортаға салды. “Қара сөздер” — қазақ философиясының іргетасы деуге болады. Онда Абай халықтың мінез-құлқын, надандық пен жалқаулықты, қызғаншақтық пен өзімшілдікті сынай отырып, адамгершілік пен имандылық жолына шақырады.
Абайдың аудармашылық қызметі де ерекше. Ол Пушкиннің “Евгений Онегинін”, Лермонтовтың өлеңдерін, Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, қазақ оқырманына әлем әдебиетінің озық үлгілерін танытты. Бұл аудармалар қазақ тілінің байлығын, көркемдік қуатын арттырып, әдебиеттің жаңа сатыға көтерілуіне жол ашты.
Сонымен қатар, Абай — талантты композитор. Ол қазақтың дәстүрлі ән өнерін жаңа бағытта дамытты. Оның “Айттым сәлем, Қаламқас”, “Көзімнің қарасы”, “Желсіз түнде жарық ай” сияқты әндері халықтың сүйікті мұрасына айналды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Абайдың қоғамдық және саяси ойлары оның заманының әлеуметтік жағдайымен тығыз байланысты болды. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ қоғамы Ресей империясының отарлық жүйесіне кіріп, рухани дағдарысқа ұшыраған еді. Абай осы кезеңде халықтың оянуына, рухани жаңаруына, білім мен мәдениеттің дамуына шақырды.
Ол халықтың тағдыры мен елдің болашағына алаңдады. “Қалың елім, қазағым, қайран жұртым” өлеңінде Абай қазақтың бойындағы жалқаулық, рушылдық, көрсеқызарлық, білімсіздік сияқты кемшіліктерді ашық сынады. Ол надандықты — ұлттың басты жауы, ал ғылым мен өнерді — оның болашағы деп санады.
Абайдың көзқарасы бойынша, ел басқаруда әділдік, заңдылық және адамгершілік басты орын алуы тиіс. Ол феодалдық билік жүйесін, парақорлықты, ел ішіндегі тартысты қатты сынға алды. Оның “Он тоғызыншы сөзінде” айтылған: “Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, ар, мінезбен өлшенеді” — деген сөзі бүгінгі күнге дейін өзекті.
Абайдың дүниетанымында ислам дінінің де үлкен орны бар. Бірақ ол дінді фанатизмнен жоғары, ақыл мен парасат тұрғысынан қабылдауға шақырды. Оның ойынша, шынайы иман — адамгершілік пен әділдікке негізделуі керек.
Осылайша, Абай қоғамды жаңғырту мен адамды рухани жетілдіру идеясын ұсынды. Ол өз халқын тек саяси тәуелсіздікке емес, рухани еркіндікке шақырды.
Жеке өмірі
Абайдың жеке өмірі де күрделі және қайшылықтарға толы болған. Ол бірнеше рет үйленген. Алғашқы әйелі — Ділдә. Бұл некеден Әбдірахман, Ақылбай, Мағауия, Турағұл сияқты ұлдары дүниеге келді. Абайдың ұлдары мен қыздары да өз дәуірінде білімді, өнерлі жандар ретінде танылды. Әсіресе Мағауия мен Турағұл әкесінің шығармашылық жолын жалғастырды.
Абайдың отбасы өмірі бірқалыпты болмаған. Оның балаларының кейбірі жастайынан қайтыс болып, бұл жағдай ақынның жүрегіне ауыр соққы болды. “Сегіз аяқ”, “Көзімнің қарасы”, “Ата-анаға көз қуаныш” сияқты өлеңдерінде ол өз ішкі қайғысы мен өмір философиясын терең сезіммен өрнектеді.
Абай тұрмысында да ел ішіндегі даулар мен таластардың ортасында жүрді. Ол әділ шешім қабылдауға тырысқанымен, кейде замандастарының қызғанышы мен әділетсіздігіне тап болды. Бірақ соған қарамастан, Абай рухани биіктігін сақтап, шығармашылық жолынан таймады.
Мұрасы мен маңызы
Абайдың мұрасы — қазақ халқының рухани қазынасының алтын қазығы. Оның шығармалары тек қазақ қоғамының емес, бүкіл адамзат мәдениетінің дамуына үлес қосты.
Абайдың философиялық көзқарастары мен поэзиясы ХХ ғасырдағы қазақ зиялыларының, соның ішінде Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатов сияқты Алаш қайраткерлерінің идеяларына әсер етті. Оның гуманистік, ағартушылық және ұлттық бірлік идеялары қазіргі Қазақстан қоғамы үшін де өзекті.
1995 жылы Абайдың туғанына 150 жыл толуына орай ЮНЕСКО деңгейінде халықаралық мерейтой аталып өтті. 2020 жылы 175 жылдығы да әлемдік деңгейде тойланып, Абай мұрасына жаңа көзқарас қалыптасты. Бүгінде Абайдың атымен аталатын қала (Абай қаласы), университеттер, көшелер бар. Оның шығармалары әлемнің көптеген тіліне аударылған.
Абайдың “қара сөздері” мен өлеңдері қазіргі заманғы адамзатқа ой салатын мәңгілік мұра болып қалды. Ол — ұлттың рухани темірқазығы, адамдық пен парасаттың өлшемі.
