Абылай хан өмірбаяны – Қазақ елінің ұлы ханы
Абылай хан — қазақ халқының тарихындағы ең көрнекті және ықпалды билеушілердің бірі. Оның шын аты – Әбілмансұр. Ол XVIII ғасырда қазақ мемлекеттілігінің тағдырлы кезеңінде ел тізгінін ұстап, үш жүздің басын біріктіріп, елдің тәуелсіздігі мен тұтастығын сақтау жолында ерен еңбегімен танылды. Абылай ханның есімі ел тарихында ұлт бірлігінің, еркіндіктің және даналықтың символы ретінде қалды.
Абылай дәуірі – қазақ халқының саяси өміріндегі ерекше кезең. Бұл уақытта қазақ даласы сыртқы қауіп-қатерлерге қарсы тұрып, өз мемлекеттігін сақтап қалуға ұмтылды. Ресей мен Қытай сияқты екі алып империяның ортасында орналасқан қазақ елі үшін тәуелсіздік мәселесі өмір мен өлімнің шекарасында тұрған шақ еді. Осындай қиын кезеңде ел тізгінін ұстаған Абылай хан өзінің айлакерлігімен, көрегендігімен және батылдығымен қазақ халқын ауыр сындардан алып шықты.
Оның тұлғасы тек саяси қайраткер ретінде емес, сонымен бірге жауынгер, батыр, дипломат, мәдениет пен руханиятты қолдаған адам ретінде де бағаланады. Абылайдың есімі қазақтың ұлттық сана-сезімінде мемлекеттіліктің және рухани тұтастықтың нышанына айналды.
Абылайханның өмірбаяны
Балалық және отбасы
Абылай хан 1711 жылы дүниеге келген. Ол Шыңғыс хан әулетінің тікелей ұрпағы, Орта жүздің әйгілі сұлтаны Көркем Уәлидің баласы. Абылайдың атасы – қазақ халқының белгілі билеушісі Әз-Жәнібек хан әулетінен тараған тұлға. Осындай текті отбасында дүниеге келсе де, оның балалық шағы ауыр жағдайда өтті.
XVIII ғасырдың басы қазақ халқы үшін аса бір қасіретті кезең еді. Ел жоңғар шапқыншылығына ұшырап, «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атты трагедия басталды. Сол соғыстар кезінде жас Әбілмансұр ата-анасынан айрылып, жетім қалды. Жетім бала өмірдің ауыр сынағын ерте көріп, тағдырдың қиын соқпағынан өтті.
Жас кезінде ол Төле бидің қолына түсіп, сол жерде тәрбие алды. Төле би оның ерекше қабілетін, зеректігін байқап, тәрбиесіне ерекше көңіл бөлді. Сол кезде жұрт оны сыртқы түріне қарап «Сабалақ» деп атаған. Сабалақ жылдар бойы қарапайым малшы болып жүріп, елдің тұрмысын, салтын, мінезін терең түсінді. Бұл кезең оның болашақта ел басқарудағы көрегендігін қалыптастырған үлкен өмір мектебі болды.
Сабалақ жасынан батыл, еңбекқор әрі сабырлы болды. Ол жастайынан атқа мініп, соғыс өнерін, садақ ату мен қылыштасуды үйренді. Кедейлік пен жетімдіктің қиыншылығын көрген ол әділдікке, батылдыққа және ел бірлігіне деген ұмтылысын күшейтті.
Кейін ол өзінің шыққан тегін жариялап, Абылай ханның немересі екенін айтты. Осыдан кейін халық оны «Абылай» деп атай бастады. Осылайша, «Сабалақ» есімі тарихта ұлы ханның балалық аты ретінде қалды.
Білім, қалыптасу және алғашқы қадамдар
Абылай ханның ресми білім алғаны туралы нақты дерек жоқ, бірақ ол өз заманының білімді адамдарының бірі болған. Дәстүрлі шығыс білімін меңгеріп, араб, парсы тілдерінен хабардар болды деген деректер бар. Сонымен қатар, ол шешендік өнерді, жыраулық дәстүрді, ел басқару ілімін терең меңгерген.
Жастайынан-ақ ол ел ішіндегі дау-шарларға қатысып, әділ билік айтуға машықтанған. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сынды дала даналарының ықпалында өскен Абылай ел басқару, дипломатия және соғыс тактикасын үйренді.
1730 жылдары қазақ пен жоңғар арасындағы соғыстар қайта күшейді. Сол шайқастардың бірінде Сабалақ өзінің ерекше ерлігін көрсетті. Ол жау шебіне жалғыз шабуыл жасап, жоңғар батырын жеңіп шығады. Осы ерлігі үшін ел оны ерекше құрметтеп, Абылай атын қайта иеленеді. Сол сәттен бастап оның даңқы бүкіл қазақ даласына жайылады.
Абылайдың ел ішіндегі беделі жыл өткен сайын арта түсті. Ол батырлармен, билермен, сұлтандармен одақ құрып, елді қорғау ісіне белсене араласты. Әсіресе, ол Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай сияқты батырлармен иық тіресе соғысты.
1740-жылдардың ортасында Абылай Орта жүздің сұлтаны ретінде танылды. Ол Ресей патшайымына хат жазып, елші жіберіп, дипломатиялық байланыс орнатуға кірісті. Сол сияқты Қытай империясымен де қатынас орнатуға тырысты. Бұл оның халықаралық саясаттағы тәжірибесінің бастамасы еді.
Қызметі мен жетістіктері
Абылай ханның қызметі мен еңбегі қазақ халқының тағдырында ерекше орын алады. Оның негізгі жетістіктерін бірнеше бағытта қарастыруға болады:
1. Елді біріктіру және мемлекетті нығайту
Абылай хан қазақ халқының ішкі бірлігін қамтамасыз етуге бар күшін салды. Ол үш жүздің арасындағы бөлінушілікті азайтып, руаралық қақтығыстарды тоқтатуға тырысты. Оның билік құрған кезінде ел ішінде бірлік пен тыныштық орнады.
Ол билер мен сұлтандардың арасындағы қарым-қатынасты реттеп, ел басқару жүйесін күшейтті. Әділдікті ту етіп, халықтың сенімін ақтады. Осы арқылы оның беделі барлық жүздерге тарады.
2. Әскери ерліктер мен батырлық
Абылай хан — тек саясаткер емес, сонымен бірге қол бастаған батыр. Ол жоңғарлармен болған ондаған соғыста ерлік көрсетті. 1750 жылдары қазақ жасақтарын бастап, жоңғар басқыншыларына қарсы шешуші соғыстар жүргізді. Оның қолбасшылығымен қазақ әскері бірнеше рет жеңіске жетті.
Жоңғар мемлекетінің әлсіреуі кезінде Абылай ішкі қақтығыстарды өз пайдасына тиімді пайдаланды. Ол қазақ жерінің шығыс және оңтүстік өңірлерін жаудан азат етті.
3. Дипломатиялық шеберлік
Абылай хан Ресей мен Қытай сияқты екі алып империяның арасындағы саяси тепе-теңдікті сақтауға тырысты. Ол Ресейге формалды түрде тәуелділік антын берсе де, іс жүзінде қазақ елінің тәуелсіздігін қорғап қалды.
Ол Қытаймен де дипломатиялық қатынас орнатып, елшілік алмасулар жүргізді. Қытай императоры оған «хан» атағын беріп, ресми түрде таныды. Осы арқылы ол қазақ елінің егемендігін халықаралық деңгейде мойындатты.
4. Ішкі саясат пен реформалар
Абылай хан ішкі саясатта дәстүрлі басқару жүйесін сақтай отырып, оны жетілдірді. Ол билер кеңесін жиі шақырып, маңызды шешімдерді ақылмен қабылдады. Әр тайпа мен рудың беделді өкілдерімен кеңесіп, әділеттілікті басты қағида етті.
Оның тұсында ел ішінде сауда-саттық дамып, көрші елдермен экономикалық байланыстар орнады. Жайылымдар мен қоныстарды әділ бөлу, жер дауларын шешу сияқты істерде де Абылайдың әділдігі ерекше көрінді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Абылай ханның саяси философиясының негізгі өзегі — тәуелсіздік пен ұлттық бірлік. Ол қазақ халқының мемлекеттігін сақтау үшін ең бастысы — елдің ынтымағы мен рухани тұтастығы деп санады.
Оның саясаты прагматикалық және теңгерімді болды. Бір жағынан, ол Ресеймен де, Қытаймен де тату қарым-қатынас орнатып, қазақ елін сыртқы қауіптен қорғауға тырысты; екінші жағынан, өз мемлекеттігінің дербестігін сақтады.
Абылайдың саяси көзқарасында «шектен шықпай, ел мүддесін қорғау» қағидасы айқын байқалды. Ол тек соғыспен емес, дипломатия арқылы да елін қорғауға болатынын көрсетті.
Сонымен қатар, ол рухани-мәдени құндылықтарды да жоғары қойды. Жыраулар мен билердің қоғамдағы орнын сақтап, олардың пікірін тыңдап отырды. Бұқар жырау сияқты замандастарымен кеңесіп, елдің ішкі және сыртқы мәселелерін ақылмен шешті.
Абылай ханның көзқарасында халықтың әл-ауқатын жақсарту, жердің тұтастығын қорғау және ұлттық дәстүрлерді сақтау басты бағыт болды.
Жеке өмірі
Абылай ханның жеке өмірі де көпқырлы. Ол көп әйел алған, олардың әрқайсысы белгілі әулеттерден шыққан. Абылайдың 30-дан астам ұлы мен көптеген қызы болған деген деректер бар.
Оның әйелі Сайман ханым мен басқа жұбайлары хан сарайындағы тәрбиелік, мәдени дәстүрлерді сақтауда үлкен рөл атқарған. Абылай өз ұлдарына ел басқару, соғыс және дипломатия негіздерін үйреткен.
Абылайдың ұлдарының ішінде Уәли хан, Қасым сұлтан және Әділ сұлтан кейін ел тарихында ерекше із қалдырды. Ал оның немересі Кенесары Қасымұлы қазақ халқының тәуелсіздігі үшін күрестің басшысы болды. Осы тұрғыдан қарағанда, Абылай әулеті қазақ елінің саяси тарихында тұтас бір дәуір қалыптастырды.
Абылай хан өмірінің соңғы жылдарын Түркістан маңында өткізген. 1781 жылы көктемде ол дүниеден өтті. Оның денесі Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне жерленген. Бұл – қазақ хандарының ең қасиетті қорымдарының бірі.
Мұрасы мен тарихи маңызы
Абылай ханның мұрасы – қазақ халқының рухани және саяси тарихының ажырамас бөлігі. Ол өз дәуірінде елдің тәуелсіздігін сақтап, болашақ ұрпаққа мемлекеттілік идеясын аманат етті.
Біріншіден, ол қазақтың ішкі бірлігін қалпына келтірді. Үш жүздің өкілдерін ортақ мүдде төңірегінде біріктіріп, ұлт ретінде сақтап қалды.
Екіншіден, сыртқы саясаттағы даналығы мен дипломатиясы қазақтың халықаралық беделін көтерді. Ол Ресей мен Қытайдың ықпалынан елді толық сақтап қалмаса да, тәуелсіз бағыт ұстануға мүмкіндік берді.
Үшіншіден, Абылай ханның заманы — қазақ мәдениетінің қайта өрлеу кезеңі. Бұқар жырау, Тәтіқара, Үмбетей сияқты жыраулар оның саясатымен үндесіп, елдік пен ерлікті дәріптеді.
Төртіншіден, Абылайдың мұрасы кейінгі ұлт-азаттық қозғалыстарға негіз болды. Оның немересі Кенесары бастаған күрестің идеялық түп-тамыры да Абылай дәуірінен бастау алады.
Бесіншіден, Абылайдың есімі қазақ халқының жадында мәңгі сақталып, ұлт бірлігінің белгісіне айналды. Оның атымен қалаларда көшелер, оқу орындары, ескерткіштер бар.
