Ахмет байтұрсынов өмірбаяны – Ұлт ұстазының өмірі мен мұрасы
Қазақ халқының тарихында XX ғасырдың басы рухани жаңғыру дәуірі ретінде ерекшеленеді. Бұл кезеңде ұлттық сана оянып, халық ағарту ісі, әдебиет пен мәдениет жаңа деңгейге көтерілді. Осындай күрделі әрі жауапты шақта елдің болашағын ойлап, ұлттың бостандығы мен мәдени өркендеуіне қызмет еткен бірегей тұлғалардың бірі – Ахмет Байтұрсынұлы. Ол тек ағартушы ғана емес, ғалым-лингвист, ақын, публицист, саясаткер және ұлт көсемі дәрежесіне көтерілген қайраткер болды. Оның есімі қазақ тілінің әліпбиі мен орфографиясын жасаумен, алғашқы оқулықтарды жазумен, халықты білімге, еркіндікке шақыруымен тікелей байланысты. Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы – ұлт тағдырымен ұштасқан күрес пен арманға толы тағдыр.
Ахмет байтұрсынов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай уезінің Тосын болысындағы Сартөбек қыстауында дүниеге келді. Оның әкесі Байтұрсын Шошақұлы қарапайым шаруа болғанымен, әділдігімен, намысқой мінезімен танылған. Анасы Күңші ана тәрбиелі, мейірімді жан еді. Ахметтің балалық шағы қазақ даласындағы табиғи ортада, ауылдың салт-дәстүрімен тығыз байланысты өтті.
Әкесі Байтұрсынның өміріндегі бір оқиға болашақ Ахметтің тағдырына айтарлықтай әсер етті. 1885 жылы болыс билеушісі Арыстанға қарсы шыққан әкесі қысымға ұшырап, Сібірге жер аударылады. Бұл отбасының жағдайын қиындатып қана қоймай, жас Ахметтің әділетсіздікке деген көзқарасын қалыптастырады. Ол бала кезінен еркіндіктің, әділдіктің не екенін сезініп өсті.
Ахмет он екі жасында ауыл молдасынан сауат ашып, арабша хат таныды. Кейін Торғайдағы екі кластық орыс-қазақ училищесінде оқып, білімін жалғастырды. Оның зеректігі мен алғырлығы ұстаздарының назарын аударды.
Оқу жылдары мен алғашқы қадамдары
1886 жылы Ахмет Торғайдағы екі кластық училищеге түсіп, оны 1891 жылы бітірді. Осыдан кейін ол Орынбор қаласындағы мұғалімдер даярлайтын мектепке қабылданды. Бұл оқу орны Ахметтің дүниетанымына ерекше ықпал етті. Ол орыс және батыс әдебиетін оқып, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы еңбектерімен танысты.
1895 жылы Орынбордағы мектепті тәмамдаған соң Ахмет Байтұрсынұлы мұғалімдік қызметке кіріседі. Ол Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездерінде ұстаздық етті. Жас мұғалімнің басты мақсаты – қазақ балаларын білімге тарту, халыққа ғылым мен мәдениеттің маңызын түсіндіру болды. Оның педагогикалық қызметі халыққа жақын, түсінікті тілде білім беруге негізделді.
Осы кезеңде Ахметтің ойы тек білім берумен шектелмей, ұлтты алға бастырудың жолдарын іздеумен де ерекшеленді. Ол қазақ халқының отаршылдық қысымнан азат болып, өз тілін, дінін, мәдениетін сақтап қалуы үшін білім мен ұйымшылдық қажет екенін түсінді.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы сан қырлы. Ең алдымен ол қазақ тіл білімі ғылымының негізін қалады. Оның 1912 жылы қазақ әліпбиін реформалап жасаған «төте жазуы» қазақ халқының сауатын ашуда үлкен рөл атқарды.
1914 жылы ол «Тіл – құрал» атты еңбегін жариялады. Бұл қазақ тілінің фонетикасы, морфологиясы мен синтаксисін жүйелеп берген тұңғыш оқулық болды. «Әліпби», «Әдебиет танытқыш» еңбектері де қазақ педагогикасы мен әдебиеттану ғылымының дамуына зор ықпал етті.
Ахмет Байтұрсынұлы – әрі ақын. Оның 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қырық мысал» жинағы қазақ әдебиетінде аударма жанрының дамуына үлес қосты. Ол орыс классигі И.А. Крыловтың мысалдарын қазақшаға бейімдеп, халыққа түсінікті тілде жеткізді. Бұл еңбегі халықты еңбекқорлыққа, әділдікке, адалдыққа үндеді.
Сонымен бірге, Ахмет публицист ретінде «Қазақ» газетін шығаруға атсалысты. 1913–1918 жылдары жарық көрген бұл басылым ұлттық ой-сананың оянуына, халықты саяси әрі әлеуметтік тұрғыдан ағартуға ерекше әсер етті. Газет бетінде оқу-ағарту, жер мәселесі, әйел теңдігі, халықтың мәдени дамуы жайлы мақалалар жарияланды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ахмет Байтұрсынұлының саяси көзқарасы қазақ халқының тағдырын жақсартуға бағытталды. Ол Алаш қозғалысының белді қайраткерлерінің бірі болды. 1917 жылы құрылған Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің негізгі мақсаты – қазақтың ұлттық автономиясын құру еді.
Ахмет Байтұрсынұлы партия бағдарламасын әзірлеуге, халық арасында насихат жүргізуге белсене қатысты. Ол ұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру үшін білім, әділеттілік, халықтың ұйымшылдығы қажет деп санады.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін де ол халық ағарту ісіне атсалысты. Алайда оның алашшылдық көзқарасы кеңестік билікке ұнамады. 1929 жылы Ахмет тұтқындалып, сегіз жылға сотталды. Кейін босатылғанымен, 1937 жылы қайта ұсталып, «халық жауы» деген жаламен ату жазасына кесілді. Бұл – сталиндік қуғын-сүргіннің қасіретті беттерінің бірі.
Жеке өмірі
Ахмет Байтұрсынұлының жары – Александра Ивановна (қазақша есімі – Бәдірисафа). Ол ерінің күрескерлік жолында үлкен демеу болып, өмірінің соңына дейін жанында болды. Ерлі-зайыптылардың перзент сүймегені белгілі. Алайда олар бірнеше жетім баланы бауырына басып, тәрбиелеп өсірді.
Ахметтің өмірі үнемі күрес пен қуғын-сүргінге толы болғандықтан, отбасы да түрлі қиындықтарды бастан кешті. Соған қарамастан, оның жұбайы адалдығы мен табандылығы арқылы күйеуінің мұрат-мақсаттарына сеніммен қарады.
Мұралары мен маңызы
Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы – қазақ халқының рухани байлығының ажырамас бөлігі. Ол қазақ тілінің ғылыми негізін жасап, ұлттық жазуды қалыптастырды. Оның еңбектері тек ХХ ғасырдың басында емес, бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Бүгінде Ахмет Байтұрсынұлы – «қазақ тіл білімінің атасы» деп аталады. Оның оқулықтары мен ғылыми зерттеулері тіл мамандары үшін құнды дерек көзі болып қала береді. Сонымен қатар, ол халықты бірлікке, білімге, әділетке шақырған ойшыл ретінде де бағаланады.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Ахметтің есімі халқына толық қайтарылды. Оның еңбектері қайта басылып, мектеп бағдарламаларына енгізілді. 1998 жылдан бастап әрбір 5 қыркүйек – Ахмет Байтұрсынұлының туған күні Қазақстанда «Ахмет Байтұрсынұлы күні» ретінде атап өтіледі.
