Алтын Ордадағы әскербасылар: басқару жүйесі мен рөлі

Алтын Орда – XIII-XV ғасырларда Еуразияның кең аумағын қамтыған қуатты мемлекет. Шыңғыс ханның жаулап алу жорықтарынан кейін бұл мемлекеттің әскери құрылымы ерекше маңызға ие болды. Алтын Орда әскерінің негізін моңғолдық және жергілікті түркі тайпалары құрады, әрі оның басқару жүйесі қатал тәртіп пен нақты иерархияға негізделді.

Алтын Орда әскерінің құрылымы

Алтын Орданың әскері Шыңғыс хан орнатқан ондық жүйеге сай құрылды. Бұл жүйе келесідей деңгейлерден тұрды:

• Ондық – 10 жауынгерден құралған ең кіші әскери бөлім;
• Жүздік – 100 сарбаздан құралған әскери бөлімше;
• Мыңдық – 1000 сарбаздан тұратын құрылым;
• Түмен – 10 000 жауынгерден құралған ең ірі әскери бірлік.

Бұл иерархия әскери басқарудың тиімділігін арттырды, әр деңгейдің басында арнайы қолбасшылар тағайындалды.

Әскербасылардың рөлі мен атаулары

Алтын Ордада әскербасы қалай аталды? Мемлекеттің әскери құрылымында жоғары басшылық қызмет атқарған адамдар бірнеше түрлі атаумен белгілі болды:

• Түменбасы – түменді (10 000 сарбазды) басқарған қолбасшы. Бұл лауазым өте беделді саналып, түменбасылар ханға тікелей бағынды.
• Мыңбасы – мыңдық әскер бөлімін басқарған тұлға.
• Жүзбасы – жүз жауынгерді басқарған сардар.
• Онбасы – он жауынгерге жетекшілік еткен кіші деңгейдегі командир.

Бұдан бөлек, бүкіл әскердің басын қосып, оған жетекшілік ететін жоғары лауазымды қолбасшылар болды. Олар негізінен «беклербек» немесе «қолбасшы» деп аталды. Беклербек – Алтын Орданың ең жоғарғы әскери қолбасшысы болып, ханнан кейінгі маңызды тұлға саналды.

Беклербек – мемлекеттің әскери тірегі

Беклербек лауазымы моңғолдық әскери басқару жүйесінен алынғанымен, Алтын Ордада ол ерекше мәртебеге ие болды. Беклербек:

• Барлық әскери жорықтарды басқарды;
• Жауынгерлердің дайындық деңгейін қадағалады;
• Мемлекеттің ішкі қауіпсіздігі мен тәртібіне жауапты болды;
• Хан кеңесінің мүшесі ретінде маңызды шешімдерге ықпал етті.

Тарихтағы әйгілі беклербектердің бірі – Ноғай. Ол Алтын Орда ханына тікелей бағынбай, өз билігін нығайтып, бірқатар жорықтарды дербес жүргізген әскери басшы болды.

Әскердің қарулануы және соғыс тәсілдері

Алтын Орда әскері жылдам әрі ұтқыр қозғалуымен, жеңіл қарулануымен ерекшеленді. Көшпелі өмір салтын ұстанғандықтан, олардың негізгі күшін атты әскер құрады. Негізгі қарулары:

• Құйма темірден жасалған қылыштар – жақын ұрыста пайдаланылды;
• Қазақы садақтар – ұзақ қашықтықтан дәл атуға мүмкіндік берді;
• Қалқан мен сауыт – қорғаныс үшін қолданылды.

Соғыс кезінде «жалған шегіну» тактикасы жиі қолданылды. Бұл әдісте әскер жауға шабуыл жасап, кейін кері шегінгендей түр көрсетіп, қарсыласты қателікке ұрындырды. Осылайша, дұшпан аңдаусыз қуған кезде, Алтын Орда сарбаздары кенеттен қайта шабуыл жасап, жеңіске жететін.

Әскердің саяси рөлі

Алтын Ордадағы әскер тек жаугершілік мақсатта ғана емес, хан билігін сақтап қалу құралы ретінде де маңызды рөл атқарды. Беклербек пен түменбасылар ханға адал болуы керек еді. Алайда, кейде әскери қолбасшылар хан билігіне қарсы шығып, өз ықпалын күшейтуге ұмтылды. Мысалы, 14 ғасырдың соңында Ноғай мен Мамай секілді әскербасылар хан билігін әлсіретіп, өз билігін күшейтуге талпынған.