Амеба қалай қозғалады? Биологиялық механизмдер мен ерекшеліктер
Амеба – біржасушалы қарапайымдылар тобына жататын ағза, ол суда, топырақта және кейбір жануарлардың ішкі мүшелерінде өмір сүреді. Оның ерекше қасиеті – пішінінің тұрақты болмауы және жалғанаяқтар (псевдоподия) арқылы қозғала алуы. Бұл мақалада амебаның қозғалу механизмі, оның биологиялық ерекшеліктері және экожүйедегі рөлі туралы толық ақпарат беріледі.
Амебаның құрылымы мен негізгі ерекшеліктері
Амеба – ядросы бар эукариотты ағза, ол бір жасушадан тұрады. Оның негізгі компоненттері:
- Жасуша мембранасы – сыртқы қорғаныс қабаты, ол заттардың ішке кіруіне және шығуына мүмкіндік береді.
- Цитоплазма – ішкі сұйықтық, екі бөлікке бөлінеді:
- Эндоплазма – тұтқыр, қоюырақ бөлік, онда негізгі органоидтар орналасқан.
- Эктоплазма – жасушаның шеткі аймағында орналасқан сұйықтау қабат.
- Ядро – генетикалық ақпарат сақталатын және жасушаның қызметін басқаратын құрылым.
- Қоректену вакуолі – амеба қорегін қорытатын органоид.
- Соққы вакуолі – суды сыртқа шығару арқылы осмос тепе-теңдігін сақтайды.
Бұл құрылымдар амебаға қозғалу, қоректену және тіршілік етуге мүмкіндік береді.
Амебаның қозғалу механизмі
Амеба қалай қозғалады? Ол жалғанаяқтар (псевдоподия) көмегімен қозғалады. Бұл процесс амебаның цитоплазмалық ағынымен байланысты.
Қозғалу кезеңдері:
- Жалғанаяқтың түзілуі – амебаның мембранасы белгілі бір бағытта созылады, ал цитоплазма жаңа кеңістікке қарай ағады.
- Цитоплазманың қайта бөлінуі – сұйық эндоплазма жалғанаяқтың ішіне өтеді, ал ескі бөлігінде қою эктоплазма қалады.
- Толық жылжу – цитоплазмалық ағым жалғанаяқтың ішінде алға қарай жылжып, амебаны алға тартады.
Бұл процесс актин және миозин ақуыздарының әрекетіне негізделген. Актин жіптері жалғанаяқтың пайда болуына көмектеседі, ал миозин оны күшейтеді және қозғалысты аяқтайды.
Қозғалу жылдамдығына әсер ететін факторлар
Амебаның қозғалыс жылдамдығына бірнеше факторлар әсер етеді:
- Температура – жылы суда амеба белсендірек қозғалады.
- Қоршаған ортаның тұтқырлығы – қою сұйықтықта амеба баяу қозғалады.
- Қорек көзі – қорек жақын орналасса, қозғалысы белсендірек болады.
- Химиялық орта – кейбір заттар амебаны тартады (хемоаттрактанттар), ал кейбіреулері керісінше, оны тежейді.
Амеба негізінен хемотаксис арқылы қозғалады, яғни оны белгілі бір химиялық заттар тартады немесе керісінше, алыстатады.
Амебаның қозғалыс түрлері
Амеба әртүрлі ортаға бейімделу үшін қозғалыстың бірнеше түрін қолданады:
- Лобоподия – қысқа әрі жуан жалғанаяқтар, негізгі қозғалыс тәсілі.
- Филоподия – жіңішке, өткір жалғанаяқтар, негізінен судың ағысына қарай қозғалу үшін қолданылады.
- Ретикулоподия – торлы құрылым түзетін жалғанаяқтар, әдетте күрделі қозғалыстар үшін қажет.
- Аксоподия – тұрақты, ұзын жалғанаяқтар, олар көбіне теңіз қарапайымдыларында кездеседі.
Амебаның тіршіліктегі маңызы
Амеба тек қарапайым ағза ғана емес, ол экожүйеде маңызды рөл атқарады. Оның негізгі қызметтері:
- Органикалық заттарды қайта өңдеу – амеба бактериялар мен органикалық бөлшектерді жеп, оларды ыдыратады.
- Қоректік тізбектің бір бөлігі – кейбір жәндіктер мен қарапайымдылар үшін азық көзі болып табылады.
- Медициналық маңызы – кейбір амебалар адамға қауіпті ауруларды таратады (мысалы, дизентерия амебасы – Entamoeba histolytica).
