Қазақ салт-дәстүрлері: Қалай пайда болды және неге маңызды?
Қазақ халқының өмір салты мен дүниетанымы ғасырлар бойы қалыптасып, бүгінгі күнге дейін сақталып келе жатқан салт-дәстүрлер арқылы айқын көрінеді. Бұл құндылықтар – ұлттың рухани болмысының айнасы, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан асыл мұра.
Салт-дәстүрлер қалай пайда болды? Бұл сұраққа жауап іздеу үшін қазақ қоғамының ерте кезеңдегі өмір сүру салтына, табиғатпен үндес тіршілігіне, көшпелі мәдениетіне назар аудару қажет.
Табиғатпен үндес тіршілік – дәстүрдің бастауы
Көшпелі өмір сүрген ата-бабаларымыз үшін табиғатпен үйлесімді өмір сүру – өмір сүрудің жалғыз жолы болды. Көктемгі наурыз тойы, малға қатысты ырымдар, төрге шығару, отқа май тамызу сынды дәстүрлер осы экологиялық теңдікті сақтауға бағытталған.
Мысалы, Наурыз мейрамы – тек жаңа жылдың бастауы емес, табиғаттың оянуын, күн мен түннің теңелуін, тіршіліктің жаңаруын білдіретін ерекше күн. Бұл мейрамда қазақ халқы әрқашан үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетіп, дастархан жайып, елді бірлікке шақыратын.
Ру мен тайпа құрылымы – туыстық негіз
Қазақ қоғамында ру-тайпалық қатынастар ерекше маңызға ие болды. Әр рудың өзіне тән салт-дәстүрі, жол-жоралғысы, тіпті киім үлгісі мен сөйлеу мәнері де болды. Бұл ерекшеліктер этнографиялық бірегейлікті қалыптастырды.
Құда түсу, сырға салу, бесікке салу, тұсаукесер, ас беру сынды дәстүрлер – туыстық байланысты нығайту, ұрпақ тәрбиесіне ден қою, қауымдастық ішіндегі келісімді сақтау мақсатында пайда болған.
Тәрбие құралы ретінде дәстүр
Салт-дәстүрлердің тағы бір маңызды қызметі – тәрбие беру. Мысалы:
- Тұсаукесер – баланың алғашқы қадамына бағыт беріп, жамандықтан, сүрінуден сақтайтын салт.
- Сүндет той – баланың ер жетуінің белгісі ретінде өткізіліп, отбасына, ауыл-аймағына үлкен қуаныш әкеледі.
- Бата беру – үлкеннің ақыл-кеңесін, тілеуін беру арқылы жасты дұрыс жолға салу.
Бүгінде бұл дәстүрлер маңызын жоғалтқан жоқ, керісінше, рухани қажеттілік ретінде қайта жанданып келеді.
Діни наным-сеніммен астасқан ғұрыптар
Ислам діні қазақ жеріне келгеннен кейін, халықтың көне ғұрыптары мен сенімдерімен үйлесім тауып, жаңа салттар қалыптасты. Мысалы:
- Құдайы тамақ беру – қайтыс болған адамға арнап құран бағыштау мен ас беру салты;
- Қырқынан шығару, жетісін, қырқы мен жылы өткізу – марқұмды құрметтеу мен қоштасу рәсімдері.
Бұл салттар имандылық пен руханиятты басты орынға қойып, қоғамдағы моральдық құндылықтарды нығайтты.
Жаңғырып жатқан көне дәстүрлер
Кейбір салт-дәстүрлер кеңестік дәуірде ұмыт қалса да, қазіргі таңда қайта жаңғырып жатыр. Мысалы, қыз ұзату мен келін түсіру рәсімдері заманауи формада тойланып, ұлттық нақыштармен безендіріліп өтуде.
Сонымен қатар, ұлттық ойындар – бәйге, көкпар, қыз қуу, асық ату – бүгінде спорттық жарыстар түрінде жаңғырып, жастар арасында кең таралып келеді. Бұл арқылы қазақ халқы өз болмысын сақтап қана қоймай, оны жаңа буынға жеткізуде.
Салт пен заман – үйлесімділік керек
Заманауи қоғамда технология, ғылым, жаһандану секілді үрдістер қарқынды жүріп жатса да, қазақ халқының салт-дәстүрлері рухани тірек болып қала бермек. Мұнда маңыздысы – ескі ғұрыпты соқыр түрде емес, мағынасы мен мәнін түсіне отырып қолдану.
Мәселен, қазіргі жастар некеге тұрарда беташар секілді дәстүрлерге қызығушылық танытып, оны жаңа форматта өткізуді жөн санайды. Бұл дәстүрдің мәні – жас келіннің жаңа отбасымен танысып, құрмет көрсетуі. Осындай жаңаша интерпретация салттың өзектілігін арттырады.
.бүгінгі күнге дейін жеткен салт-дәстүрлер қалай пайда болды деген сауалға жауап іздеу – тек тарихты зерттеу емес, өз болмысымызды тану.
Ұлт ретінде қалыптасуымыздың, мәдени кодымыздың, рухани тіршілігіміздің негізгі кілті – осы салт-дәстүрлерде. Оларды сақтау – өткенге құрмет, болашаққа жол.
