Бөгенбай батыр өмірбаяны – қазақ тарихындағы ерлік пен қолбасшылық
Қазақ халқының тарихында ерлік пен елдіктің үлгісін көрсеткен көптеген батырлар мен билер бар. Солардың ішінде Абылай хан заманындағы атақты қолбасшы, ХVII–XVIII ғасырлардағы жоңғар шапқыншылығына қарсы күрестің алдыңғы шебінде тұрған Қанжығалы Бөгенбай батырдың есімі айрықша орын алады. Оның батылдығы, қолбасшылық қабілеті мен елге деген адалдығы ғасырлар бойы ұрпақ жадында сақталып келеді.
Бөгенбай батыр – тек жауынгер ғана емес, сонымен қатар ұлы стратег, халықтың бірлігін нығастырған тұлға. Ол қазақтың үш жүзінің басын қосып, жоңғарға қарсы азаттық күресте шешуші рөл атқарған. Тарихи жырларда, халық аңыздарында Бөгенбай батыр ел қорғаушысының бейнесінде көрініс табады. Оның есімі Күлтөбенің басындағы жиындарда, Аңырақай шайқасында және басқа да ірі соғыстарда қазақ халқының жеңісімен қатар айтылады.
Бөгенбай батыр өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Бөгенбай батыр шамамен 1680 жылдары дүниеге келген. Ол Орта жүздің Қанжығалы руынан шыққан. Әкесі Әлдекен (кей деректерде Ақша) өз заманында аты шыққан батыр, елге сөзі өтімді, беделді кісі болған. Анасы да қайратты, ұлдарының ел қорғаушы болып өсуіне ықпал еткен әйел ретінде халық есінде қалған.
Бөгенбай жастайынан қазақтың дәстүрлі тәрбиесін алып өсті. Көшпелі өмірдің қатаң заңдарына бейімделіп, атқа ерте жастан мінуді, садақ атып, қылыш сермеп, найза ұстауды меңгерді. Оның бойындағы табиғи қайсарлық пен жігер әкесінің өнегесімен ұштасып, болашақта елінің қамқоршысы болуына негіз қалады.
Әңгімелерде жас Бөгенбайдың бала күнінен батыл, шыншыл әрі намысқой болып өскені айтылады. Ол ауылдастарымен ойын үстінде де үнемі ерлікті, батырлықты бейнелейтін әрекеттерге құмар болған. Бұл қасиеттері ер жеткен шағында үлкен істерге бастау болды.
Отбасында бірнеше бауырлары болғанымен, олардың ішінде Бөгенбайдың орны бөлек еді. Себебі ол жасынан-ақ әкесінің сеніміне ие болып, ел қорғауға қабілеті мол екенін көрсеткен. Әкесі оған әрдайым «еліңді сүй, халқыңды қорғай біл» деген өсиет қалдырған.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Қазақ қоғамында сол кезеңде арнайы мектептер болмағанымен, жас ұрпақ ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы және ел ішіндегі дәстүрлі тәлім-тәрбие арқылы тәрбиеленді. Бөгенбай да халық даналығын, шешендер мен жыраулардың толғауларын тыңдап өсті. Бұл оның ой-өрісін кеңейтіп, елдік мүддені түсінуге ықпал етті.
Бөгенбай жас шағында ел ішіндегі ақсақалдардан батырлық дәстүрді үйренді. Әкесі мен ауылдағы тәжірибелі сарбаздар оған қару қолдануды, жорыққа дайындалуды, әскерді ұйымдастырудың қыр-сырын үйретті. Осылайша ол 15–16 жасынан бастап жорықтарға қатысып, жаугершілік өмірдің қатаң сынақтарын көрді.
Алғашқы шайқастары көбіне жоңғарлардың шапқыншылығына қарсы болды. Жас батырдың ержүректігі мен тапқырлығы халық арасында тез тарады. Ол жауынгерлік дағдысын шыңдап қана қоймай, елдің басын қосуға, батырларды біріктіруге қабілетті екенін көрсетті.
Жастар арасынан суырылып шыққан Бөгенбайдың талантына қазақтың белгілі билері мен сұлтандары да назар аударды. Оның батырлық жолының басталуы осы кезеңге сай келеді.
Қызметі, ерлігі және жетістіктері
Бөгенбай батырдың есімі ең алдымен жоңғарларға қарсы азаттық күреспен тығыз байланысты. Ол қазақ халқының ең бір ауыр кезеңінде – «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарында елді аман сақтап қалуға ат салысты.
Аңырақай шайқасы
1729 жылы болған тарихи Аңырақай шайқасында Бөгенбай батыр қазақ қолын бастап, ерлік көрсетті. Бұл шайқаста үш жүздің жасағы бірігіп, жоңғарларға күйрете соққы берген. Дәл осы жерде Бөгенбайдың қолбасшылық қабілеті айқын көрініс тапты. Ол әскерді дұрыс орналастырып, жаудың әлсіз тұсын таба білді.
Абылай хан тұсындағы рөлі
Абылай ханның сенімді серігі ретінде Бөгенбай қазақ жасақтарының бас қолбасшысы міндетін атқарды. Ол әрқашан елдің тәуелсіздігі үшін күресті. Абылайдың билігін нығайтуға, үш жүздің басын қосуға ерекше үлес қосты.
Халық арасындағы беделі
Бөгенбай тек соғыста ғана емес, бейбіт кезеңде де халықтың құрметіне бөленді. Ол әділдігімен, сөзге шешендігімен, ел мүддесін бәрінен жоғары қоюымен ерекшеленді. Жыраулар мен ақындар оның ерлігін жырға қосты. Бұқар жырау, Үмбетей жырау сынды тұлғалар оның батырлығын дәріптеді.
Оның ең үлкен жетістігі – қазақ халқының тәуелсіздігін сақтап қалу жолындағы күрестегі орны. Бөгенбай батырдың қолбасшылық дарыны мен батылдығы қазақ тарихында мәңгілікке қалды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Бөгенбай батыр ел мүддесін бәрінен жоғары қойған. Ол үшін басты құндылық – қазақ халқының бірлігі мен тәуелсіздігі еді. Ол ел ішіндегі алауыздықты жоюға, сұлтандар мен билерді ортақ мақсатқа жұмылдыруға ұмтылды.
Бөгенбайдың саяси ұстанымы – Абылай ханмен бірге қазақ мемлекеттілігін күшейту болды. Ол хандық билікті қолдап, бірақ халықтың да сөзін ескеруді жөн санады. Оның әділдігі мен парасаттылығы ел ішіндегі беделін арттырды.
Ол сыртқы саясатта да көрегендік көрсетті. Жоңғарлармен күресте Ресей мен Қытайдың ықпалын сезініп, олардың саясатынан сақ болуды ескерткен. Елдігіміздің тағдыры тек өз қолымызда екенін әрдайым айтып отырған.
Жеке өмірі
Бөгенбай батырдың жеке өмірі туралы деректер аз болғанымен, ол үлкен әулет құрғаны белгілі. Оның бірнеше ұлы мен қызы болған. Ұлдарының ішінде Тұраналы, Тілеулі секілді батырлық жолын жалғастырғандары бар.
Ол отбасы мен елді бірдей қадірлей білген жан болған. Жорықтан оралған сәттерінде ауылына қамқор болып, қарапайым халықтың тұрмысын жақсартуға ат салысқан. Бала-шағасына ерлік пен адалдықты үйреткен.
Жыраулардың айтуынша, Бөгенбай – өмірін толығымен ел қорғауға арнаған тұлға. Оның отбасына деген махаббаты мен елге деген сүйіспеншілігі бір-бірімен астасып жатқан.
Мұрасы мен маңызы
Бөгенбай батырдың есімі қазақ халқының тарихында мәңгілікке сақталды. Оның ерлігі мен даналығы ұрпаққа үлгі болып келеді. Халық ауыз әдебиетінде, батырлар жырында ол – ерліктің, батылдықтың символы.
Қазақстанның әр өңірінде Бөгенбай батырдың есімімен аталған ауылдар, көшелер мен мектептер бар. Ескерткіштер орнатылып, оның рухына тағзым ету дәстүрге айналған.
Бөгенбайдың мұрасы – тек әскери жеңістер ғана емес, сонымен қатар елдіктің, бірліктің үлгісі. Ол қазақ халқының ең қиын-қыстау кезеңінде тәуелсіздік үшін күресіп, ұлт рухын көтерді.
Оның өмір жолы қазіргі ұрпақ үшін де маңызды. Бүгінгі егемен Қазақстанда Бөгенбай батырдың ерлігі ұлттық сана мен рухани құндылықтарды нығайтуға қызмет етеді.
