Бес арыс пен Үш бәйтерек: Қазақ руханиятының алтын тұғыры
Қазақ халқының рухани тарихында ұлттың санасын оятқан, елдік мұратты биік қойған тұлғалар аз емес. Солардың ішінде Бес арыс пен Үш бәйтерек ұғымдары – қазақтың рухани болмысын, ұлттық бірегейлігін айқындайтын қасиетті түсініктердің бірі. Бұл екі топ – түрлі дәуірлерде өмір сүрсе де, мақсат-мұраттары ұқсас, идеялық сабақтастығы терең тарихи феномен.
“Бес арыс” – ХХ ғасырдың басында қазақ халқының азаттығы мен мәдени өркендеуін мақсат еткен зиялылардың жиынтық атауы. Ал “Үш бәйтерек” – қазақ әдебиеті мен философиясының биік шыңына айналған үш алып тұлға: Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мұхтар Әуезов.
Бұл мақалада біз “Бес арыс кімдер?”, “Үш бәйтерек кімдер?”, “Бес арыс пен үш бәйтерек арасындағы рухани байланыс қандай?” деген сұрақтарға ғылыми-публицистикалық тұрғыдан жауап беруге тырысамыз.
1-бөлім. Бес арыс кімдер және олардың тарихи рөлі
Бес арыс – қазақ халқының ұлттық санасын қалыптастыруда ерекше үлес қосқан бес көрнекті тұлға:
Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов.
Олардың барлығы да ХХ ғасырдың басындағы Алаш қозғалысының жетекшілері, қазақтың тәуелсіз мемлекет құру идеясының алғашқы теоретиктері болды. “Бес арыс” атауы – бұл бес тұлғаның есімін ел жадында мәңгі есте қалдыру мақсатында қалыптасқан символдық ұғым.
Әлихан Бөкейхан
Әлихан Бөкейхан – қазақтың тұңғыш саяси көсемі, Алаш автономиясының негізін қалаушы. Ол Ресейдің Мемлекеттік Думасына депутат болып сайланған алғашқы қазақ зиялысы. Әлиханның саяси идеялары мен публицистикалық еңбектері қазақтың ұлттық сана-сезімін оятуда шешуші рөл атқарды.
Ахмет Байтұрсынұлы
Ахмет Байтұрсынұлы – ұлт ұстазы, тіл білімінің негізін салушы, “Қазақ” газетінің редакторы. Ол қазақ әліпбиін реформалап, оқу-ағарту ісіне жаңа бағыт берді. “Қазақ тілі – ұлттың жаны” деген Ахметтің қағидасы бүгінгі күні де өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Міржақып Дулатов
Міржақып Дулатов – ақын, жазушы, қоғам қайраткері. Оның “Оян, қазақ!” шығармасы ХХ ғасырдың басындағы ұлттық сананы сілкінткен рухани манифест болды.
Мағжан Жұмабаев
Мағжан Жұмабаев – қазақ поэзиясының символистік ағымын дамытқан көрнекті ақын. Ол Абай дәстүрін жалғастыра отырып, қазақ жастарына арнаған өлеңдерімен ұлттың рухын көтерді.
Жүсіпбек Аймауытов
Жүсіпбек Аймауытов – жазушы, педагог, психолог. Оның “Ақбілек”, “Қартқожа” романдары сол дәуірдің әлеуметтік және рухани қақтығыстарын терең бейнеледі.
Бес арыстың барлығы да кеңестік қуғын-сүргіннің құрбаны болды, бірақ олардың идеялары мен еңбектері қазақтың рухани тәуелсіздігіне айналды.
2-бөлім. Үш бәйтерек және олардың рухани мұрасы
Қазақ руханиятының тарихында «Үш бәйтерек» ұғымы – халқымыздың мәдениет пен әдебиеттегі биік рухани кемелдікке жеткен кезеңін бейнелейтін символдық түсінік. Қазақтың үш бәйтерегі деп – Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, және Мұхтар Әуезовті атаймыз. Бұл үш алып тұлға – бір дәуірдің немесе бір мектептің ғана өкілдері емес, тұтас қазақ руханиятының іргетасын қалаған ұлы есімдер.
Абай – рухани жаңғырудың бастауы
Абай Құнанбайұлы – қазақтың ұлттық философиясының, жаңа заман әдебиетінің және ағартушылық ойының негізін салушы. Ол өз дәуірінде надандық пен мешеулікке қарсы күресіп, адам болмысы, ар мен ұждан, ғылым мен білім туралы терең ойлар қалдырды.
Абайдың қара сөздері мен өлеңдері – тек әдеби туынды ғана емес, ұлттық дүниетанымның энциклопедиясы. Оның «толық адам» концепциясы – қазақтың рухани идеалының ең биік үлгісі.
Абай – тек өз заманының ғана емес, бүкіл түркі әлемінің жаңғыруына әсер еткен тұлға. Сондықтан оны қазақтың рухани бәйтерегінің бірінші бұтағы деуге толық негіз бар.
Шәкәрім – ар ілімі мен имандылық философиясының ұстазы
Шәкәрім Құдайбердіұлы, Абайдың рухани шәкірті әрі жалғастырушысы, қазақ философиясында «ар ілімінің» негізін қалады. Ол адам мен қоғамның, дін мен ғылымның үйлесімін іздеген ойшыл. Шәкәрімнің еңбектерінде адамгершілік, әділет, ұждан категориялары басты орында тұрады.
Оның «Мұтылғанның өмірі», «Үш анық», «Ар ілімі» сияқты еңбектері қазақ руханиятындағы интеллектуалдық жаңғырудың белгісі болды. Шәкәрімнің дүниетанымы Абай идеяларымен сабақтасып, адамзаттық гуманизмнің терең философиялық жүйесіне айналды.
Бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда, Шәкәрім – дін мен зайырлылықты, рух пен ақыл-ойды бір арнаға тоғыстырған қазақтың үш бәйтерегінің екінші тұлғасы.
Мұхтар Әуезов – рухани сабақтастықтың діңгегі
Мұхтар Әуезов – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің әлемдік деңгейге көтерілуіне себеп болған жазушы, ғалым және гуманист. Оның «Абай жолы» эпопеясы – тек көркем шығарма емес, қазақ халқының тарихи, мәдени және рухани шежіресі.
Әуезов Абай мен Шәкәрімнің идеяларын көркемдік биік деңгейде жалғастырып, ұлттың рухани кодын әдеби формада мәңгілікке бекітті. Оның шығармалары арқылы қазақ мәдениеті әлемдік өркениет кеңістігіне шықты.
Мұхтар Әуезовтің еңбегі – өткен мен бүгінді, дәстүр мен жаңашылдықты, ғылым мен өнерді тоғыстырған үш бәйтерек бес арыс арасындағы рухани көпір іспетті.
Үш бәйтеректің рухани мәні
«Үш бәйтерек» – бұл үш ұлы тұлғаның өмірі мен шығармашылығы арқылы көрініс тапқан адамгершілік, білім, әділет және рух ұғымдарының тұтастығы. Абай – ілімнің бастауы, Шәкәрім – ар мен ұжданның шамшырағы, Әуезов – сол рухани мұраны ұлт санасына сіңірген көркемдік діңгек.
Қазақ халқы үшін үш бәйтерек – ұлттық ой мен сана биігін бейнелейтін рухани архитектура. Егер бес арыс ұлттың саяси және әлеуметтік ояну дәуірінің символы болса, үш бәйтерек – оның моральдық және философиялық кемелденуінің белгісі.
3-бөлім. Бес арыс пен Үш бәйтеректің рухани үндестігі және тарихи сабақтастығы
Қазақ халқының рухани тарихына көз жүгіртсек, Бес арыс пен Үш бәйтерек ұғымдары – екі түрлі дәуірде өмір сүрсе де, бір идеологиялық өзеннің екі саласы іспетті. Оларды байланыстыратын басты ұғым – ұлттың рухани жаңғыруы, адамның кемелденуі, және қазақ қоғамының өркениеттік дамуы.
Рухани сабақтастықтың негізі
Абай, Шәкәрім және Мұхтар Әуезов – Үш бәйтерек, яғни қазақтың рухани дүниетанымының іргетасын қалаған тұлғалар болса, Әлихан Бөкейхан бастаған Бес арыс сол рухани іргетастың үстінде ұлттық мемлекеттілік идеясын тұрғызуға талпынды.
Абайдың «толық адам» ілімі мен «адам бол» қағидасы – кейінгі Алаш зиялыларының қоғамдық қызметінде нақты саяси және әлеуметтік мазмұн алды. Мысалы, Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық идеясы мен Міржақып Дулатовтың “Оян, қазақ!” ұраны Абайдың адамды рухани жетілдіру идеясымен үндеседі.
Осылайша, Бес арыс пен Үш бәйтерек арасында тек рухани ғана емес, идеялық сабақтастық бар: біріншілер – рухани ілімнің бастауын берсе, екіншілер – оны ұлттық сана деңгейіне көтерді.
Алаш идеясы және рухани ілім
Алаш қозғалысының философиялық негізін түсіну үшін Үш бәйтерек мұрасын білу қажет. Себебі Алаш көсемдері – Абай мектебінің рухани ықпалында тәрбиеленген тұлғалар.
Ахмет Байтұрсынұлы өз мақалаларында “адамдық жол”, “ғылым-білімнің пайдасы”, “елдік намыс” туралы айтқанда, ол тікелей Абайдың “адам болу” қағидасын басшылыққа алған.
Міржақып Дулатовтың шығармашылығында да Шәкәрімнің «ар ілімі» мен моральдық ұстанымдары анық байқалады.
Мұхтар Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясы арқылы кейінгі ұрпақ Бес арыстың күресін рухани тұрғыдан түсінді. Әуезов – Үш бәйтерек пен Бес арыс арасындағы алтын көпір. Ол бір жағынан Абай дәстүрін жалғастырса, екінші жағынан Алаш идеясын көркемдік формада жаңғыртты.
Рухани үндестік пен тарихи сабақтастықтың маңызы
Қазақтың үш бәйтерегі мен бес арысы – ел руханиятының екі қыры. Бірі – адамдық пен имандылықтың негізін қалаған ойшылдар, екіншісі – сол құндылықтарды қоғамдық және саяси өмірде жүзеге асыруға ұмтылған тұлғалар.
Абайдың “Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең істің бәрі бос” деген қағидасы Байтұрсынұлы мен Дулатов еңбектерінде ұлтты біріктіру ұранына айналды.
Мағжан Жұмабаевтың поэзиясы Абай мен Шәкәрімнен бастау алған рухани тереңдік пен ұлттық намыстың жалғасы болды.
Жүсіпбек Аймауытовтың педагогикалық еңбектері де Абайдың “адам тәрбиесі – ең басты ғылым” деген ұстанымымен тікелей үндеседі.
Осы тұрғыдан алғанда, үш бәйтерек бес арыс – бұл жай ғана тарихи тұлғалар тізімі емес, қазақ халқының рухани эволюциясының кезеңдік формуласы.
Қазақ руханиятындағы тұтастық идеясы
Қазақтың мәдени дамуындағы басты ерекшелік – рухани сабақтастық.
Бір дәуірдің ойшылдары мен зиялылары келесі буынға рухани мұра қалдырып, оны жаңа әлеуметтік жағдайларда дамытқан.
Абай – негізін салды, Шәкәрім – тереңдетті, Әуезов – жүйеледі.
Ал Әлихан, Ахмет, Мағжан, Міржақып және Жүсіпбек – осы рухани мектепті ұлттық сана мен тәуелсіздік идеясына айналдырды.
4-бөлім. Қазіргі заман тұрғысынан қарау: Бес арыс пен Үш бәйтеректің идеяларының бүгінгі маңызы
XXI ғасырдағы жаһандану үдерісі мен ақпараттық қоғам жағдайында ұлттық сана мен рухани құндылықтардың рөлі бұрынғыдан да маңызды бола түсті. Қазақстан қоғамы бүгінде тек экономикалық емес, сонымен қатар рухани жаңғыру кезеңін бастан кешіріп отыр. Бұл жағдайда Бес арыс пен Үш бәйтерек мұрасы – қазіргі заманғы ұлттық идеология мен мәдени саясаттың іргетасы болуға лайық рухани бағдар.
Адамдық пен білім идеясының мәңгілігі
Абай, Шәкәрім және Мұхтар Әуезовтің шығармаларындағы басты идея – адамды жетілдіру, білім мен арды қатар ұстау, ұлтты ағарту.
Бұл идеялар бүгінгі Қазақстанның стратегиялық даму құжаттарымен де үндеседі. Мысалы, «Рухани жаңғыру» бағдарламасының өзегінде дәл осы үш бәйтерек ұстанған принциптер – ұлттық сана, бәсекеге қабілеттілік және білімге құштарлық жатыр.
Абайдың «толық адам» ілімі қазіргі психология мен педагогикада да өзектілігін жоғалтпай отыр. Шәкәрімнің «ар ілімі» бүгінгі этикалық және құқықтық мәдениет мәселелеріне жол сілтейді. Ал Мұхтар Әуезовтің көркем мұрасы – жастарды ұлттық тарих пен мәдениетке құрметпен қарауға тәрбиелейтін маңызды құрал.
Осы тұрғыдан алғанда, қазақтың үш бәйтерегі – XXI ғасыр адамының рухани және зияткерлік дамуы үшін әмбебап үлгі.
Бес арыстың ағартушылық және мемлекетшілдік идеялары
Бес арыс ұсынған ағартушылық және ұлтшылдық (мемлекетшілдік мағынасындағы) идеялар қазіргі Қазақстан қоғамында да өз маңызын жоғалтқан жоқ.
Ахмет Байтұрсынұлының «Тілі жоғалған ұлт – ұлт болудан қалады» деген тұжырымы мемлекеттік тіл саясатының мәнін айқындайды.
Міржақып Дулатовтың «Оян, қазақ!» ұраны – қазіргі заманғы азаматтық белсенділіктің рухани бастау көзі.
Әлихан Бөкейханның «Жұрт билігі – халық қолында болуы керек» деген саяси ұстанымы – қазіргі демократиялық реформалармен үндес.
Бес арыс пен Үш бәйтерек бес арыс идеялары – ұлтты рухани, мәдени және саяси тұрғыдан жаңғыртудың біртұтас бағдарламасы іспетті.
Бүгінгі таңда білім мен мәдениет саласында бұл мұраны жүйелі оқыту, оны жастар тәрбиесінде қолдану – ұлттық идеологияның басты бағыты болуы тиіс.
Жастар мен жаңа буын үшін мәні
Қазіргі қазақ жастары – цифрлық дәуірдің өкілдері. Бірақ технологиялық даму рухани негізсіз алға жылжи алмайды.
Бес арыс пен Үш бәйтеректің мұралары – дәл осы рухани және адамгершілік іргетасты қалыптастыратын ең сенімді қайнар көз.
Мысалы, Ахмет Байтұрсынұлының оқу-ағарту саласындағы еңбектері жаңа білім беру жүйесінің құндылықтық негізіне айнала алады.
Мағжан Жұмабаевтың «Педагогика» еңбегіндегі тәрбие қағидалары қазіргі «Құндылыққа негізделген білім беру» тұжырымдамасымен тығыз байланысты.
Шәкәрім мен Әуезовтің дүниетанымдық көзқарастары – экзистенциалды, яғни адамның өмір мәнін түсіндіретін философиялық сабақ.
Сондықтан үш бәйтерек бес арыс идеясы – тек тарихи естелік емес, қазіргі жастардың өмірлік бағдаршамы, адамдық және ұлттық болмысты сақтаудың кілті.
Қазіргі ғылыми және мәдени кеңістіктегі орны
Бүгінгі гуманитарлық ғылым мен мәдениет саласында Бес арыс пен Үш бәйтерек идеялары жаңа интерпретацияда зерттелуде.
Әдебиеттану мен философияда бұл тұлғалардың шығармалары ұлттық дүниетанымның тұтас жүйесі ретінде қарастырылады.
Мысалы, Абай мен Шәкәрімнің этикалық концепциялары қазіргі заманғы қазақ философиясы мен рухани антропологиясының негізін құрайды.
Ал Әуезовтің «Абай жолы» арқылы көрінген мәдени код қазіргі кинематография мен театр өнерінде жаңаша сипат алып келеді.
5-бөлім. Қорытынды: Қазақ руханиятының алтын тұғыры
Қазақтың рухани тарихы — үздіксіз сабақтастыққа, терең мәдени жалғастыққа және адамгершілік пен білімге негізделген өркениеттік жол. Сол жолдың ең биік шыңында — Бес арыс пен Үш бәйтерек тұр. Бұл екі ұғым — қазақ халқының рухани және ұлттық тұтастығын бейнелейтін символдық әрі ғылыми маңызы зор феномен.
Тарих пен рух сабақтастығы
Бес арыс – ұлттық сана мен саяси ойдың ұйытқысы. Олар – қазақтың тәуелсіздік идеясын тұңғыш көтерген, отаршылдыққа қарсы рухани күрестің көшбасшылары.
Үш бәйтерек – сол идеялардың философиялық және адамгершілік негізін қалаған рухани ұстын.
Егер бес арыс елдің еркіндігі мен мемлекетшілдігін ту етіп көтерсе, үш бәйтерек сол тәуелсіздіктің ішкі, моральдық мазмұнын қалыптастырды.
Яғни, олардың арасындағы байланыс – рухани мен саяси, моральдық пен әлеуметтік тұтастықтың үлгісі.
Қазақ халқының тағдырында мұндай үндестік сирек кездеседі. Сондықтан “үш бәйтерек бес арыс” тіркесі тек әдеби метафора емес, ұлттың тарихи дамуының рухани формуласы болып саналады.
Қазақтың үш бәйтерегі мен бес арысының идеялық мұрасы
Абай, Шәкәрім және Әуезовтің еңбектері адам болмысының ішкі әлемін терең түсіндірсе, Әлихан, Ахмет, Мағжан, Міржақып және Жүсіпбек қоғамның сыртқы құрылымын, яғни ұлттың өзін-өзі басқару қабілетін жүйеледі.
Бұл екеуінің тоғысқан тұсында қазақтың рухани егемендігі мен мәдени тәуелсіздігі қалыптасты.
Абайдың «толық адам» қағидасы мен Ахметтің «ұлт ұстазы» ретіндегі еңбегі, Шәкәрімнің «ар ілімі» мен Мағжанның рухты поэзиясы, Әуезовтің “Абай жолы” мен Жүсіпбектің “Қартқожасы” — бұлардың барлығы бірігіп, қазақтың ХХІ ғасырдағы рухани бағдаршамына айналды.
Осы тұрғыдан алғанда, қазақтың үш бәйтерегі мен бес арысы – ұлттық рухтың қос тірегі, ел болмысының алтын тұғыры.
Бүгінгі ұрпақ үшін маңызы
Қазіргі ұрпақ үшін бұл тұлғалардың мұрасы – тарихи білім ғана емес, рухани мінездің мектебі.
Бүгінгі жастар олардың еңбектерінен адамдық, ұлтжандылық және білімге ұмтылу қасиеттерін үйренуі тиіс.
“Бес арыс пен Үш бәйтерек” ұғымдарын оқу бағдарламаларына, мәдени жобаларға енгізу – ұлттық сананы қалыптастырудың маңызды бөлігі.
Мысалы, мектептер мен университеттерде “Рухани көшбасшылар сабағы” немесе “Қазақтың үш бәйтерегі мен бес арысы” атты оқыту модульдерін енгізу жастардың тарихи-мәдени дүниетанымын кеңейтер еді.
