Дәулеткерей Шығайұлы өмірбаяны — Қазақ күй өнерінің ұлы шебері, сазгер және дәстүр жалғастырушысы
Қазақтың күй өнері – ғасырлар бойы ұлттың рухани болмысын, ішкі жан дүниесін, тарихын және дүниетанымын бейнелеп келген ең терең өнердің бірі. Сол өнердің биік шоқтығында тұрған тұлғалардың бірі – Дәулеткерей Шығайұлы. Ол XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың аспаптық музыкасын жаңа сапаға көтерген, лирикалық бағыттағы күйлердің негізін қалаған ұлы күйші, сазгер және рухани көшбасшы.
Дәулеткерейдің есімі қазақ мәдениеті мен музыка тарихында ерекше аталады. Оның күйлерінен тек әуез ғана емес, терең философиялық ой, өмірдің мәні мен адамның ішкі сезімі көрініс табады. Ол тек орындаушы немесе сазгер емес, ұлттық сана мен мәдениеттің қалыптасуына ықпал еткен тұлға болды. Дәулеткерейдің өмір жолы мен шығармашылығы – қазақ халқының рухани тарихындағы айрықша құбылыс.
Дәулеткерей шығайұлы өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Дәулеткерей Шығайұлы шамамен 1820 жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысы аумағындағы аймақта дүниеге келген. Оның туған жері – қазақ даласының ең көркем өңірлерінің бірі, қоңыр салқын самал мен кең жазыққа бай өлке. Бұл өңір кейін көптеген атақты күйшілер мен өнерпаздардың отаны атанды.
Дәулеткерей төре тұқымынан шыққан. Оның әкесі – Шығай сұлтан, Бөкей Ордасы дәуірінде елге белгілі, беделді тұлға болған. Ал атасы – хан тұқымынан, яғни ол билік пен мәдениеттің, саясат пен өнердің тоғысқан ортасында дүниеге келген. Мұндай ортада дүниеге келген баланың бойында ел басқару, салт-дәстүрді құрметтеу, өнерге бейім болу қасиеттері ерте оянды.
Әкесінен ерте айырылған Дәулеткерейдің тәрбиесі негізінен оның туыстары мен руластарының қамқорлығында өтті. Ол бала кезінен зерек, сабырлы әрі терең ойлы болып өсті. Табиғаттың сұлулығы мен халықтың тұрмыс тіршілігі, жыраулардың әңгімелері мен әндері оның санасында ерте із қалдырды.
Жас кезінде ол ауылындағы өнерпаздардан домбыра шерту өнерін үйренді. Алғашқы күйлерді естіп, соларды қайталау арқылы оның музыкалық қабілеті тез ашылды. Көп ұзамай-ақ ол өз әуендерін шығара бастады. Осындай орта Дәулеткерейдің болашақ ұлы күйші ретінде қалыптасуына негіз салды.
Білім алуы және өнер жолының басталуы
Дәулеткерей дәстүрлі қазақ білімін алған, яғни жыраулар мен билер ортасында тәрбиеленіп, халық даналығын бойына сіңірген. Сонымен қатар, оның әлеуметтік ортасы оны жазба мәдениетпен, орыс және шығыс өркениетінің өкілдерімен де таныстырды. Бөкей Ордасы кезінде сұлтандар мен төрелер балаларын сауатты, білімді етуге ұмтылған. Сондықтан Дәулеткерей жас кезінен оқуға, ойлануға, дүниені тануға бейім болды.
Музыкамен кәсіби деңгейде айналысуы да осы уақытта басталды. Ол бала кезінен атақты күйшілердің орындауын тыңдап, олардың әдістерін үйренді. Қазақтың дәстүрлі күйшілік мектебі – ауыздан ауызға, шеберден шәкіртке жалғасатын дәстүр. Дәулеткерей осы дәстүрдің шебер жалғастырушысы болды.
Ол өзінің алғашқы сапарларында көрші аймақтардағы өнерпаздармен кездесіп, татар, башқұрт және орыс музыкасымен танысты. Осы сапарлар оның музыкалық өрісін кеңейтті. Сол елдердің аспаптық дәстүрлерінен үйренген кей элементтер кейін оның күйлерінің құрылымында байқалды.
Бірнеше жыл бойы ол Бөкей Ордасы әкімшілігінде түрлі қызметтер атқарды. 1850-жылдардың шамасында сұлтан ретінде ел басқаруға қатысып, Ноғай руының басшысы болған. Бірақ ол үшін билік пен мансап басты мақсат болмады – оның басты арманы мен бағыты өнер еді.
Қызмет атқара жүріп те ол домбырасын қолынан тастаған жоқ. Тіпті кейбір деректерде айтылғандай, ел арасындағы дау-дамай мен әлеуметтік мәселелерді шешкенде ол күй тартып, адамдардың көңілін сабырға шақырған. Сол кезде оның күйлері халықты біріктіретін рухани құралға айналды.
Шығармашылығы және жетістіктері
Дәулеткерей Шығайұлы – қазақ музыкасының тарихындағы ең нәзік лирикалық бағыттың негізін қалаған тұлға. Оның күйлері нәзік те терең, сезімге толы. Ол табиғатты, адамның жан дүниесін, махаббат пен сағынышты күй тілімен жеткізді.
Оның ең белгілі күйлерінің қатарында «Қыз Ақжелең», «Желдірме», «Қоңыр», «Қос алқа», «Жігер», «Ысқырма», «Шеркеш», «Көркем ханым», «Салық өлген» сияқты шығармалар бар. Бұл күйлердің әрқайсысы өзіндік мазмұнға, музыкалық құрылымға және терең сезімге ие.
Мысалы, «Қыз Ақжелең» – жастық шақ, махаббат пен сұлулыққа арналған нәзік туынды. Бұл күйде қыз баланың ибалы, көркем бейнесі домбыраның әуезімен өрнектеледі. Ал «Жігер» күйінде ерлік пен қайрат, жігіттің өр мінезі бейнеленеді. «Қоңыр» күйі – қазақ даласының кеңдігін, табиғаттың тынысын, адамның сабырлы болмысын сипаттайды.
Дәулеткерейдің күйлерінен оның жоғары музыкалық талғамы, философиялық тереңдігі байқалады. Ол домбыра тілін адам жүрегінің үніне айналдырды. Күйлерінің құрылымы симметриялы, ырғақтары бай, динамикасы айқын.
Сонымен бірге, Дәулеткерей қазақ күй өнерінде жаңа бағыт – «төре күйлерінің» мектебін қалыптастырды. Бұл бағыт дәстүрлі халық күйлерінен гөрі лирикалық, нәзік және эстетикалық тұрғыдан бай болды. Оның күйлері байсалды, салмақты, терең ойлы.
Дәулеткерей тек композитор емес, сонымен қатар тамаша орындаушы болған. Ол домбыра тартуда ерекше шеберлікке жеткен. Оның күйлері орындаушыдан аса жоғары музыкалық мәдениет пен сезімталдықты талап етеді.
Дәулеткерейдің шығармашылық жетістігі – қазақ күй өнерін жаңа белеске көтеруінде. Ол өз дәуірінің ғана емес, кейінгі ұрпақтың да рухани ұстазына айналды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Дәулеткерейдің өмір сүрген дәуірі – қазақ халқы үшін күрделі кезең еді. Ресей империясының ықпалы күшейіп, дәстүрлі билік жүйесі өзгеріп жатқан шақ болатын. Осындай уақытта өмір сүрген өнерпаздар халықтың көңіл-күйін, мұңын, үмітін өз туындылары арқылы білдірді.
Дәулеткерей де бұл құбылыстарға бейжай қараған жоқ. Оның кейбір күйлерінде әлеуметтік сарын, халықтың тағдырына алаңдау сезіледі. Мысалы, «Жігер» күйі – елдің рухын көтеруге, ер мінезін мадақтауға арналған туынды. Ал «Қос алқа» мен «Қоңыр» күйлерінде адамның рухани толғанысы, уақыттың ағысына деген философиялық көзқарасы байқалады.
Дәулеткерей билік иелерінің қатарында бола тұра, қарапайым халықтың тұрмысын жақсы түсінді. Ол сұлтандық шеңберден шығып, елдің мұңын күй тілімен жеткізе білді. Бұл оның тұлғасының ең маңызды ерекшелігі.
Ол халықтың рухани тәуелсіздігін өнер арқылы қорғауды мақсат етті. Оның күйлері ел бірлігі мен рухани азаттық идеясын насихаттады. Сол арқылы Дәулеткерей тек күйші емес, өз дәуірінің ойшылы, қоғам қайраткері дәрежесіне көтерілді.
Жеке өмірі
Дәулеткерейдің жеке өмірі туралы мәліметтер аз сақталғанымен, оның тұлғалық бейнесін суреттейтін сипаттар жеткілікті. Ол салмақты, сабырлы, кең пейілді, өнерге адал адам болған.
Отбасылы болғаны белгілі, бірнеше баласы өмір сүрген. Оның ұрпақтарының арасында да өнерге бейім адамдар болған. Дәулеткерейдің отбасы оның өмірінде тұрақтылық пен рухани тірек рөлін атқарған.
Күнделікті өмірінде ол халықпен етене араласқан, сұлтан бола тұра қарапайым, әділ мінезімен елдің құрметіне бөленген. Өнерге деген адалдығы оны байлық пен биліктен биік қойған.
Өмірінің соңғы жылдарын ол туған жерінде өткізіп, өнер мен шығармашылыққа арнады. Халық оны тек күйші ретінде ғана емес, дана тұлға ретінде бағалады. Дәулеткерей шамамен 1887 жылы өмірден өтті.
Мұрасы мен мәдени маңызы
Дәулеткерей Шығайұлының мұрасы – қазақ халқының рухани байлығының алтын қазынасы. Ол өзінен кейін көптеген шәкірт қалдырды, оның күйлері бүгінгі күнге дейін ел ішінде сүйіспеншілікпен орындалады.
Оның музыкалық мектебі кейін Құрманғазы, Дина Нұрпейісова, Мағауия Хамзин сияқты әйгілі күйшілерге әсер етті. Дәулеткерейдің дәстүрі қазақтың кәсіби музыкасына да ықпал етті.
Қазіргі таңда оның күйлері музыка мектептері мен жоғары оқу орындарында оқытылып, концерттерде орындалады. Көптеген оркестрлер оның шығармаларын үлкен сахналарда орындайды.
Дәулеткерейдің мұрасы тек музыка саласында ғана емес, рухани мәдениет саласында да маңызды. Оның шығармаларында қазақ халқының мінезі, даланың тынысы, өмір философиясы көрініс тапқан.
Ол ұлт руханиятына мәңгілік үлес қосты. Бүгінде оның атымен мектептер, көшелер, мәдениет үйлері аталып жүр. Оның бейнесі мен шығармалары қазақтың ұлттық бірегейлігінің көрінісіне айналды.
