Домбыраның шығу тарихы мен ұлттық мәдениеттегі орны
Домбыра — қазақ халқының ең қадірлі музыкалық аспабы, ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі. Ол ғасырлар бойы ата-бабамыздың әңгімелері мен күйлерін жеткізіп, рухани өмірінде маңызды рөл атқарған. Домбыраның шығу тарихы жайлы түрлі аңыздар, ғылыми зерттеулер және археологиялық деректер бар. Бұл мақалада домбыраның пайда болуын, оның даму жолдарын және қазақ халқының өміріндегі маңызын қарастырамыз.
Аңыздарға сүйенсек
Домбыраның пайда болуы туралы аңыздар қазақ халқының ауыз әдебиетінде ерекше орын алады. Ең танымал аңыздардың бірі — Қорқыт баба туралы әңгіме. Қорқыт баба өлімнен қашып, мәңгілік өмірді іздегенде, өз қайғысын күй арқылы жеткізетін домбыраны ойлап тапты деген дерек бар. Бұл аңызда домбыраның тек музыкалық аспап емес, сонымен қатар адамның ішкі сезімдерін жеткізуші құрал екенін аңғаруға болады.
Тағы бір аңызда, домбыра табиғаттан шабыт алған деседі. Ежелгі дәуірде қазақ даласында аң аулаған халық табиғаттың дыбыстарын тыңдап, солардан әуен шығара бастаған. Құстардың сайрауы, судың сыбдыры, желдің гуілі — барлығы домбыраның үніне әсер еткен дейді.
Ғылыми зерттеулер не дейді?
Домбыраның нақты қай уақытта пайда болғаны белгісіз болғанымен, оның тарихы тереңде жатыр. Археологтардың пікірінше, домбыраның алғашқы нұсқалары шамамен 3-4 мың жыл бұрын қолданылған. Қазақстанның түрлі аймақтарында табылған ежелгі музыкалық аспаптардың қалдықтары бұл пікірді растайды.
Мәселен, Жетісу өңірінен табылған тасқа қашалған бейнелерде домбыраға ұқсас аспаптар көрсетілген. Бұл қазақ жерінде музыкалық дәстүрлердің ежелден болғанын дәлелдейді. Сонымен қатар, ғалымдар домбыраның түркі халықтарының музыкалық мәдениетінің негізін қалағанын айтады.
Домбыраның дамуы және эволюциясы
Домбыра алғашында қарапайым құрылымды болған. Уақыт өте келе, оның түрі мен құрылысы өзгерді. Ежелгі домбыралардың ішегі малдың ішек-қарнынан жасалған болса, қазіргі домбыралардың ішегі синтетикалық материалдардан жасалады. Домбыраның екі ішекті және үш ішекті түрлері бар. Екі ішекті домбыра кең таралған, ал үш ішекті нұсқасы Қазақстанның кейбір аймақтарында ғана қолданылады.
Домбыраның құрылысындағы негізгі элементтер:
- Шанақ – домбыраның дыбыс шығаратын бөлігі.
- Мойын – пернелер орналасқан ұзын бөлік.
- Ішек – дыбыс шығаруға арналған жіптер.
Әр аймақта домбыраның өзіндік ерекшеліктері қалыптасқан. Мысалы, Батыс Қазақстанда жасалатын домбыралар көлемі үлкен және күші басым дыбыс шығарады. Ал Жетісу өңірінің домбыралары жеңіл әрі әуезді.
Қазақ халқының өміріндегі орны
Домбыра тек музыкалық аспап қана емес, ол қазақ халқының ұлттық кодының бір бөлігі. Күй тарту дәстүрі арқылы халық өзінің тарихын, жеңістерін және қайғылы оқиғаларын жеткізген. Күйшілердің орындауындағы туындылар қазақ даласының кеңдігін, табиғаттың әсемдігін бейнелеген.
Домбыраның көмегімен халықтың рухани мұралары ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отырды. Бұл аспап тек қазақтар арасында ғана емес, басқа да түркі халықтары арасында кең таралған.
Қазіргі заман және домбыра
Бүгінгі таңда домбыра ұлттық мәдениеттің символы ретінде ерекше орын алады. Ол тек дәстүрлі музыкада ғана емес, заманауи жанрларда да қолданылады. Қазіргі орындаушылар домбыраның көмегімен джаз, рок сияқты бағыттарда өнер көрсетіп жүр. Бұл ұлттық аспаптың шексіз мүмкіндігін көрсетеді.
Сонымен қатар, домбыраның ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұра тізіміне енгізілуі оның жаһандық деңгейдегі маңызын арттырды. Қазіргі таңда Қазақстанда домбыра күнін тойлау дәстүрге айналды. Бұл күн ұлттық рухты дәріптеуге және жастар арасында мәдениетті насихаттауға бағытталған.
Домбыра үйрену – рухани байлыққа жол
Домбыра тартуды үйрену қазақ халқының дәстүрін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда түрлі мектептер мен курстарда домбыра үйрету бағдарламалары ұсынылады. Балалар мен жасөспірімдерге арналған арнайы сабақтар олардың ұлттық құндылықтарды бойларына сіңіруіне көмектеседі.
Домбыра тарту тек өнер емес, ол адамның эмоционалды дамуына да ықпал етеді. Музыка адамды тыныштандырып, көңіл-күйін жақсартады. Сондықтан домбыра үйрену кез келген адамға рухани байлық сыйлайды.
Қорытынды
Домбыра қалай пайда болды? Бұл сұраққа нақты бір жауап беру мүмкін болмағанымен, оның қазақ халқының өміріндегі маңызы зор екені анық. Домбыра – тарихтың, мәдениеттің және рухтың көрінісі. Ол қазақ халқының өзіндік ерекшелігін, табиғатпен үндестігін және рухани байлығын бейнелейді.
