Жаңғырық деген не? Дыбыстың кері шағылуы жайлы қызықты мәліметтер
Күнделікті өмірде дыбысты әртүрлі жағдайда естиміз: біреумен әңгімелескенде, музыка тыңдағанда немесе таулы жерде айқай салғанда. Бірақ кейде ерекше жағдайлар туындайды — біз өз даусымызды өзіміз қайта естиміз. Бұл құбылыс адамды таңғалдырып қана қоймай, ғылым тұрғысынан да қызықты зерттеу нысаны болып табылады.
Ендеше, дыбыс қай кезде кері оралып, бізге қайта жетеді? Бұл үшін алдымен дыбыстың табиғатына қысқаша тоқталып өтейік.
Дыбыс дегеніміз не?
Дыбыс – бұл белгілі бір орта арқылы таралатын тербеліс. Ол ауада, суда және қатты денелерде қозғалып, адамның құлағына жетеді. Бірақ дыбыс тек қана алға қарай тарамайды. Кейде ол кездескен бетке соғылып, қайта қайтады. Міне, осы кезде ерекше құбылыс байқалады.
Дыбыстың жолы және кедергілер
Дыбыстың таралуы тікелей жолмен жүреді, алайда оның бағытын өзгертетін кедергілер көп болуы мүмкін. Мысалы, кең тас ғимарат, таулы аймақ, үңгір немесе бетон қабырға. Мұндай жағдайда дыбыс кедергіге соғылып, өз бағытын кері бұрады. Дыбыстың қайтып келуі адам құлағына кешігіп жететіндіктен, бұл ерекше әсер қалдырады.
Бұл қандай құбылыс?
Дыбыстың кері шағылуынан пайда болатын дыбыс жаңғырық деп аталады. Бұл – дыбыстың белгілі бір уақыттан кейін қайта естілуі. Мысалы, тауға қарап қатты айқай салсаңыз, сол дыбысыңыз бірнеше секундтан соң өзіңізге қайта оралады. Бұл – сіздің дыбысыңыздың жақын маңдағы бетке соғылып, кері шағылуынан болады.
Жаңғырық қалай пайда болады?
Жаңғырықтың пайда болуы үшін белгілі бір шарттар қажет:
- Кедергінің болуы — дыбыс соғылатын бет болу керек. Бұл қабырға, тау немесе кез келген қатты бет болуы мүмкін.
- Қашықтық — дыбыс бастапқы жерден кедергіге дейінгі және кері қайтатын аралықты жүріп өтуі тиіс. Егер бұл аралық тым қысқа болса, дыбыс пен жаңғырық бірігіп кетіп, айырылмай қалады.
- Орта — дыбыс ауамен, сумен немесе қатты денемен таралады. Әр ортада таралу жылдамдығы әртүрлі. Ауада дыбыс шамамен секундына 343 метр жылдамдықпен жүреді.
Жаңғырықты күнделікті өмірде қайдан кездестіруге болады?
Көпшілігіміз жаңғырықты тауда немесе үңгірде естиміз. Бірақ ол тек табиғи ортада ғана емес, үлкен концерт залдарында, шіркеулерде, спорт ареналарында да болуы мүмкін. Мұндай орындарда дыбыс қайта шағылып, әр жерден жетуі мүмкін. Сондықтан акустика мамандары бұл жерлерде дыбыстың таралуын бақылап отыруы тиіс.
Жаңғырықтың артықшылығы мен кемшілігі
Кей жағдайларда жаңғырық жағымды әсер қалдыруы мүмкін. Мысалы, әншілердің даусы үлкен залда жаңғырық арқылы кең естіледі. Бұл тыңдарманға ерекше эмоция сыйлайды.
Алайда, жаңғырық жағымсыз да болуы мүмкін. Әсіресе, сөйлесіп жатқанда дыбыстың кешігіп жетуі адамның ойын бөледі, сөйлеуді қиындатады. Осы себепті заманауи құрылыс саласында дыбыс жұтатын материалдар қолданылады. Олар дыбысты ішіне сіңіріп, оның кері шағылуын тежейді.
Ғылым мен техникада жаңғырықтың маңызы
Жаңғырық тек табиғи құбылыс емес, ол ғылым мен техникада да маңызды рөл атқарады. Мысалы:
- Сона́р жүйесі (жануарлар мен кемелер қолданатын) — су астындағы кедергілерді анықтау үшін дыбыстың шағылуын пайдаланады.
- Эхолокация — жарғанаттар мен дельфиндер дәл осылай дыбысты қолдана отырып кеңістікті бағдарлайды.
- Ультрадыбыстық тексеру (УДЗ) — медицинада қолданылатын бұл тәсіл адам ағзасындағы өзгерістерді көруге мүмкіндік береді. Онда да шағылу принципі қолданылады.
Қызықты деректер
- Жаңғырықтың көмегімен затқа дейінгі қашықтықты өлшеуге болады. Егер дыбыстың қайту уақыты белгілі болса, оны таралу жылдамдығына көбейтіп, арақашықтықты анықтай аласыз.
- Кейбір ғимараттарда жаңғырық 10 секундқа дейін сақталуы мүмкін.
- Адамның құлағы жаңғырықты тек 0.1 секундтан кейін ғана ажырата алады. Егер дыбыс бұдан жылдам қайтса, оны жаңғырық емес, бастапқы дыбыс ретінде қабылдаймыз.
