Ермұхан Бекмаханов өмірбаяны – қазақ тарих ғылымының негізін қалаған ғалымның өмірі мен еңбегі
Ермұхан Бекмаханов — қазақ тарих ғылымының іргетасын қалаған, ұлттық тарихнаманы жаңа деңгейге көтерген көрнекті ғалым, ұстаз және қоғам қайраткері. Ол қазақ халқының өткенін ғылыми тұрғыдан зерделеп, отарлық кезең мен ұлт-азаттық қозғалыстар тарихына шынайы баға берген тұлға ретінде тарихта қалды.
XX ғасырдың ортасында кеңестік идеологиялық қысым жағдайында өмір сүрсе де, Е. Бекмаханов ғылыми адалдық пен шындық жолынан тайған жоқ. Оның есімі тек қана Қазақстанда емес, бүкіл түркі халықтарының тарих ғылымында ерекше орын алады.
Бекмахановтың өмірі – қайсарлықтың, білімге деген құштарлықтың, ұлтқа деген сүйіспеншіліктің жарқын үлгісі. Ол қазақтың тарихи зердесін жаңғыртып, ұлттық сананың оянуына түрткі болған нағыз ғалым еді.
Балалық шағы және отбасы
Ермұхан Бекмаханов 1915 жылы 15 ақпанда Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген. Оның шыққан тегі – төре әулеті, яғни Абылай хан әулетінің ұрпағы болатын. Бұл әулет ежелден ел басқару мен ағартушылық істерінде беделді болған.
Болашақ ғалымның балалық шағы ел тарихындағы ең күрделі кезеңдердің біріне — азамат соғысы мен ашаршылық жылдарына тұспа-тұс келді. Әкесі Бекмахан қарапайым шаруа адам еді, ал анасы Бәпіш еңбекқор, мейірімді, балаларының болашағы үшін күрескен әйел болатын. Ермұхан небары алты жасқа толғанда әкесінен айырылды.
Әкесінен кейін отбасындағы бар ауыртпалық анасының мойнына түсті. Ол балаларын аштық пен жоқшылықтан сақтап қалуға тырысты. Бірақ тағдыр оңай болмады: 1930-жылдардың басындағы ашаршылық кезінде отбасының біраз мүшесі қаза тапты. Ермұхан жалғыз қалуға жақын қалғанымен, білімге деген құштарлығы оны алға жетеледі.
Бала кезінен ол зерек, ізденімпаз, оқуға ынталы болды. Мектепте үздік оқып, тарих пен әдебиет пәндеріне ерекше қызығушылық танытты. Оның жадында ел аузындағы тарихи әңгімелер, батырлар жыры, шежірелер сақталып қалды. Бұл кейін оның ғылыми бағытына үлкен әсер етті.
Білім және жолдың басталуы
Ермұхан Бекмахановтың білім жолы табандылықтың айғағы болды. 1929–1933 жылдары ол Баянауылдағы жетіжылдық мектепті, одан кейін Семей педагогикалық техникумын тәмамдады. Жас жігіттің арманы – тарихшы болу еді.
1935 жылы Ресейдің Воронеж педагогикалық институтына оқуға түсті. Бұл сол кезеңдегі қазақ жастары үшін үлкен жетістік болатын. Шет елде (ол кезде одақтас республикадан тыс) оқу – білімге, ғылымға деген ерекше ынтаның белгісі еді.
Институтта ол тарих факультетінде оқып, Еуропа және Ресей тарихы бойынша терең білім алды. Сол жерде ол ғылыми зерттеу әдістерімен танысып, болашақтағы ізденіс бағытын анықтады.
1937 жылы институтты үздік бітірген соң, Қазақстанға оралып, Алматыдағы педагогикалық институтта оқытушылық қызметке кірісті. Жас ғалым студенттерге дәріс оқып қана қоймай, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де айналысты.
1940-жылдары ол Қазақ КСР Халық ағарту комиссариатының ғылыми-зерттеу секторының қызметкері болып еңбек етті. Осы кезеңде қазақ халқының Ресей империясы құрамына ену тарихына қызығушылық танытып, болашақ еңбегінің негізін қалады.
1943 жылы жарық көрген «Қазақ КСР тарихы» оқулығын жазуға қатысып, қазақ тарихының тұңғыш жүйелі нұсқасын дайындауға атсалысты. Бұл оның ғылымдағы алғашқы үлкен қадамы болды.
Ғылыми және шығармашылық қызметі
Ермұхан Бекмахановтың ғылыми қызметі 1940–1960 жылдар аралығын қамтиды және ол осы қысқа мерзімде қазақ тарих ғылымында тұтас жаңа дәуір қалыптастырды.
Оның негізгі еңбегі – 1946 жылы қорғалған докторлық диссертациясы «Қазақстан XIX ғасырдың 20–40 жылдарында» атты зерттеу еді. Бұл жұмыс қазақ халқының Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысын ғылыми тұрғыдан терең талдады.
Ғалым Кенесары қозғалысын «феодалдық көтеріліс» деп бағалаған кеңестік ұстанымға қарсы шығып, оны ұлттық тәуелсіздік жолындағы күрес деп дәлелдеді. Бұл тұжырым кеңестік идеологияға қайшы келді, бірақ ғылыми әділеттіліктің көрінісі болды.
1947 жылы осы еңбегі жеке кітап болып жарық көрді. Кітап кең көлемде талқыланып, Қазақстан мен Мәскеудегі ғылыми ортада үлкен қызығушылық тудырды. Бірқатар тарихшылар оны батыл жаңалық деп бағаласа, кейбірі ұлтшылдық бағыт деп сынады.
Одан бөлек, ғалым «Қазақ КСР тарихының» екінші басылымын дайындауға, оқу құралдарын құрастыруға белсене қатысты. Оның жетекшілігімен көптеген жас зерттеушілер қалыптасты, олар кейін қазақ тарих ғылымының белді өкілдеріне айналды.
1950 жылдары Бекмаханов Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) тарих кафедрасын басқарды. Профессор ретінде ол студенттер мен магистранттарға ғылыми ойлау мен дәлдік мәдениетін үйретті.
Ғалымның еңбектері тек Қазақстанмен шектелмей, Орта Азия тарихын, Ресей империясының отарлау саясатын, ұлттар арасындағы қатынастарды да қамтыды. Оның зерттеу әдісі дерекке сүйену, тарихи оқиғаларды саяси мүддеден бөле қарау қағидаттарына негізделді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ермұхан Бекмаханов – өз дәуірінің идеологиялық қыспағына қарсы шыққан сирек ғалымдардың бірі. Ол тарихты билікке ұнау үшін емес, халыққа шындықты жеткізу үшін жазды.
Оның басты ұстанымы: «Тарих – халықтың жады, ал шындық – ғылымның іргетасы».
1948–1951 жылдары Кенесары көтерілісін ұлттық-азаттық қозғалыс ретінде қарастыруы оны идеологиялық тұрғыда айыптауға себеп болды. Сол кездегі кейбір партиялық құрылымдар бұл пікірді «буржуазиялық ұлтшылдық» деп бағалады.
1952 жылы Ермұхан Бекмаханов «ұлтшылдық идеясын насихаттады» деген жалған айыппен тұтқындалып, 25 жылға сотталды. Бұл әділетсіз үкім сол дәуірдегі көптеген қазақ зиялыларының тағдырына ұқсас болды.
Алайда ғалым мойымады. Түрмеде де ол тарихи еңбектерін жазуды тоқтатпады. Кейін 1954 жылы Сталин қайтыс болған соң, саяси жағдай өзгеріп, қайта қарау нәтижесінде Бекмаханов толық ақталды және бостандыққа шықты.
Бұл оқиға оның рухани беріктігін, ұстанымына деген адалдығын көрсетті. Ол ғылымға қайта оралып, бұрынғыдан да үлкен жігермен жұмыс істей бастады.
Саяси көзқарасы тұрғысынан ол кеңестік жүйенің ішінде жүріп, ұлттық мүддені қорғаудың жолын тапты. Ол отаршылдық саясатты ашық сынамаса да, ғылыми деректер арқылы қазақ халқының тарихи дербестігін дәлелдеуге тырысты.
Жеке өмірі
Ермұхан Бекмахановтың жеке өмірі қарапайым да, тағдырлы болды. Ол өмір бойы отбасына, балаларына және шәкірттеріне қамқор, үлгілі әке және ұстаз ретінде танылды.
Алғашқы жұбайы – Әмина Зәріпқызы Губеева, онымен бірге үш қыз тәрбиеледі. Кейінірек Халима Адамбекқызымен отбасын құрып, тағы үш бала сүйді. Балаларының барлығы дерлік жоғары білім алып, елдің мәдени және ғылыми саласында еңбек етті.
Ғалым өз уақытының көп бөлігін жұмысқа, зерттеуге, студенттерге арнады. Ол үйінде де кітаппен, қолжазбалармен жұмыс істейтін. Балалары кейін әкесін «үнсіз еңбекқор, бірақ мейірімді адам» ретінде еске алған.
Өмірінің соңғы жылдарында денсаулығы әлсірегенімен, ол ғылыми қызметін тоқтатпады. 1966 жылы 6 мамырда Алматы қаласында ауыр дерттен қайтыс болды. Оның жерленген орны – Алматыдағы Орталық зират.
Мұра және тарихи маңызы
Ермұхан Бекмахановтың мұрасы – қазақ ғылымының рухани байлығы. Ол тарих ғылымына жаңа методология, жаңа көзқарас, жаңа дереккөздер әкелді.
Біріншіден, ол қазақ халқының XIX ғасырдағы тарихын тұңғыш рет жүйелі, ғылыми тұрғыда баяндады. Бұрын тек ресейлік көзқараспен жазылып келген тарихқа ұлттық тұрғыдан талдау енгізді.
Екіншіден, Кенесары Қасымұлы қозғалысын азаттық күрес ретінде бағалауы арқылы отарлық тарихнаманың шын бейнесін ашты. Бұл пікір кейін тәуелсіз Қазақстан кезеңінде ресми мойындалды.
Үшіншіден, ол тарих ғылымының әдістемесін қалыптастырып, көптеген шәкірт тәрбиеледі. Олардың ішінде академиктер, профессорлар, ғылым докторлары бар.
Төртіншіден, оның ғылыми адалдығы мен принципшілдігі – бүгінгі жас зерттеушілерге үлгі. Ол «ғалымдық – тек білім емес, адамдықтың да өлшемі» екенін дәлелдеді.
Қазіргі таңда Қазақстанның барлық жоғары оқу орындарында Е. Бекмахановтың еңбектері тарих пәндерінің негізгі дереккөздері ретінде қолданылады. Оның есімі мектептерге, көшелерге берілген, туған жерінде ескерткіш орнатылған.
