Ермұқан Бекмаханов өмірбаяны – Қазақ тарих ғылымының негізін қалаушы
Ермұқан Бекмахановтың еңбегі тек тарихи зерттеулермен ғана шектелмейді. Ол қазақ халқының рухани жаңғыруына, тарихи сана мен ұлттық бірліктің қалыптасуына зор үлес қосты. Оның өмір жолы – ғылымға адалдықтың, шындық үшін күрестің және ұлт алдындағы жауапкершіліктің үлгісі. Бүгінгі таңда да Бекмаханов есімі қазақ ғылымы мен мәдениетінің символына айналып, оның мұрасы ұлт тарихының ажырамас бөлігі ретінде бағаланады.
Ермұқан бекмаханов өмірбаяны
Детство және отбасы
Ермұқан Бекмаханов 1915 жылы 15 ақпанда Павлодар облысының Баянауыл ауданындағы Тұзқала ауылында дүниеге келген. Оның балалық шағы қазақ даласының қиындығы мен қарапайым тұрмысы аясында өтті. Әкесі – Бекмахан, қарапайым шаруа адам болған, бірақ бала тәрбиесіне ерекше мән берген адам еді. Анасы – Үмітжан да сауатты, еңбекқор әйел болатын.
Ермұқанның балалық шағы Қазақстанның азамат соғысы мен ашаршылық жылдарына тұспа-тұс келді. Ерте жастан жетім қалып, тағдырдың ауыр сынын бастан өткерді. 1928 жылы оның әкесі саяси қуғын-сүргіннің алғашқы толқыны кезінде қудалауға ұшырайды, ал Ермұқан интернатқа тапсырылады. Сол жылдары ол ауыл мұғалімдері мен ұстаздардың қамқорлығын көріп, білімге деген ерекше қызығушылығын танытты.
Жастайынан зерек, білімге құштар Ермұқан оқуға ерекше ынталы болды. Ауыл мектебін үздік тәмамдап, кейін Павлодар қаласындағы педагогикалық техникумға қабылданады. Бұл кезең оның тұлғалық қалыптасуында шешуші рөл атқарды.
Техникумда ол тарихқа, әдебиетке, әсіресе қазақ халқының өткен дәуірлеріне қызығушылық танытты. Қазақ ауыз әдебиетін, шежірелерді, халық аңыздарын зерттеуге деген құштарлығы сол кезде оянды. Ол әрбір дерекке, тарихи оқиғаға сын көзбен қарап, өз халқының тарихын жүйелі түсінуге ұмтылды.
Білім жолы мен алғашқы қызметі
1930-жылдардың басы – Ермұқанның өмірінде жаңа бетбұрыс кезеңі болды. Ол 1933 жылы Семей педагогикалық институтының тарих факультетіне оқуға түседі. Бұл институтта сол кездегі қазақтың көрнекті ғалымдары мен ағартушылары дәріс берген. Ермұқан осы ортада тарих ғылымының әдістемелік және теориялық негіздерін меңгереді.
Оқып жүрген кезінде ол кеңестік тарихнамадағы олқылықтарды байқайды. Қазақ халқының тарихы көбінесе Ресей империясының отарлық көзқарасымен жазылған еді. Ермұқан бұл жағдайды әділетсіздік деп санап, қазақ халқының өз көзімен, өз тұрғысынан тарихты жазу қажеттігін түсінеді.
1937 жылы оқуын үздік бітіргеннен кейін, ол Қазақстанның орта мектептерінде тарих пәнінің мұғалімі болып қызмет атқара бастайды. Мұғалімдік қызметі оның ғылыми ізденістеріне жол ашты. 1939 жылы Қазақ КСР Халық ағарту комиссариатының жолдамасымен Мәскеуге аттанып, М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің аспирантурасына түседі.
Мәскеуде оқыған жылдары оның ғылыми ой-өрісі кеңейіп, тарих ғылымының жаңа бағыттарымен танысты. Кеңес тарихшыларының арасында танымал ғалымдармен пікірлесіп, қазақ тарихының өзекті мәселелерін зерттеуге бел шеше кіріседі. Сол кезде ол Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалысқа ерекше назар аударып, бұл тақырыпты ғылыми зерттеу нысаны ретінде таңдайды.
1943 жылы ол «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарында» атты кандидаттық диссертациясын қорғайды. Бұл еңбек кейінірек оның ең әйгілі монографиясының негізіне айналды.
Ғылыми және қоғамдық қызметі, шығармашылық мұрасы
Ермұқан Бекмахановтың ғылымдағы ең ірі еңбегі – «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарында» атты монографиясы. Бұл еңбек 1947 жылы жарық көрді және қазақ тарих ғылымында жаңа дәуірдің басталуына себеп болды. Онда ғалым Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысын объективті тұрғыдан, тарихи деректер негізінде саралап, қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресін заңды тарихи құбылыс ретінде дәлелдеп берді.
Алайда бұл еңбек сол кездегі сталиндік идеологиямен қайшы келді. Кеңес билігі Кенесарыны «феодалдық реакцияшыл күш» ретінде көрсетіп келген болатын. Ал Бекмаханов оны ұлт-азаттық қозғалыстың көсемі ретінде бағалады. Осы көзқарасы үшін ғалымға қарсы саяси науқан ұйымдастырылды.
1951 жылы Ермұқан Бекмаханов «буржуазиялық ұлтшыл» деп айыпталып, Қазақстан Ғылым академиясындағы қызметінен қуылды. 1952 жылы КСРО Жоғарғы сотының шешімімен 25 жылға бас бостандығынан айырылды. Ол Карлаг лагерінде ауыр еңбекке жегілді. Бірақ оның рухы сынған жоқ — лагерьде де ол ғылымнан қол үзбей, тарихи жазбалар мен зерттеулерін жалғастырды.
Сталин қайтыс болғаннан кейін 1954 жылы ақталды. Ғалым Алматыға оралып, қайтадан ғылыммен айналысуға мүмкіндік алды. Қайта оралған соң ол Қазақ мемлекеттік университетінде және Қазақстан Ғылым академиясының Тарих институтында қызмет атқарды.
1957 жылы профессор атанды, ал 1960 жылдары Қазақ КСР тарихының көптомдық басылымын шығаруға белсенді қатысты. Оның жетекшілігімен қазақ тарихының көптеген өзекті мәселелері қайта қаралып, жаңа ғылыми көзқарас қалыптасты.
Бекмаханов өз еңбектерінде қазақ халқының мемлекеттілігін, этникалық қалыптасуын, отарлық дәуірдегі қарсылық қозғалыстарын терең зерттеді. Ол архив материалдары мен тарихи құжаттарды мұқият зерттеп, дереккөздерге сын көзбен қараудың маңызын ерекше атап көрсетті.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ермұқан Бекмаханов – өз заманының күрделі саяси ахуалында өмір сүрген тұлға. Ол кеңестік жүйенің идеологиялық шектеулеріне қарамастан, ұлттық мүддені қорғауға тырысты. Оның басты ұстанымы – қазақ халқының тарихы мен мемлекеттілігін мойындату болатын.
Ғалым саяси жағынан ұстамды, бірақ принципшіл адам еді. Ол ұлтшылдықты емес, әділдік пен тарихи шындықты қорғады. Кеңестік идеология ұлттық тарихты бұрмалап көрсеткен кезде, Бекмаханов оны ғылыми дәлелдер арқылы түзетудің жолын іздеді.
Сонымен қатар, ол жас тарихшыларға ұлттық сана мен патриоттық рухта тәрбие беруді мақсат етті. Оның шәкірттерінің қатарында кейінгі қазақ тарих ғылымының белгілі өкілдері өсті.
Бекмахановтың еңбектері арқылы ХХ ғасырдың ортасында қазақ интеллигенциясы арасында ұлттық сана серпілісі байқалды. Ол өз заманының саяси қысымына қарсы тұра отырып, ғылымдағы адалдық пен рухани тәуелсіздіктің үлгісін көрсетті.
Жеке өмірі
Ермұқан Бекмахановтың жеке өмірі де қиындықтарға толы болды. Ол өзінің өмірлік жары Халима апаймен Мәскеуде аспирантурада оқып жүрген кезінде танысқан. Халима Бекмханова – өмірінің барлық кезеңінде оның жан серігі, сенімді қолдаушысы болды.
Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған жылдары Халима апай күйеуін қолдап, оның аты мен еңбегін қорғаудан тайынбады. Лагерьге хат жазып, ғылыми еңбектерін сақтап, кейін жары ақталған соң оларды қайта қалпына келтіруге атсалысты.
Отбасында екі бала тәрбиелеген ғалым балаларына да білім мен еңбекқорлықты, елге қызмет етуді үйретті.
Ермұқанның өмірі отбасылық сүйіспеншілік пен ғылымға адалдықтың үйлескен көрінісі болды. Ол ауыр сынақтарға қарамастан, адамгершілігін жоғалтпай, өмірін халқына арнады.
Мұрасы мен тарихи мәні
Ермұқан Бекмаханов – қазақ тарих ғылымының негізін қалаған тұлға. Оның еңбектері ұлттық тарихтың ғылыми деңгейде қалыптасуына шешуші ықпал етті. Ол қазақ халқының мемлекеттілік дәстүрін, ұлт-азаттық қозғалыстар тарихын және әлеуметтік-экономикалық дамуын жан-жақты зерттеді.
Бекмахановтың еңбегі кейінгі буын ғалымдарға жол ашты. Оның ғылыми мектебінен көптеген тарихшылар, археологтар, этнографтар түлеп шықты.
Бүгінгі таңда оның атымен мектептер мен көшелер аталады, Павлодар мемлекеттік университеті оның есімін иеленген. 2015 жылы оның туғанына 100 жыл толуына орай Қазақстанда түрлі ғылыми конференциялар, естелік кештер ұйымдастырылды.
Ең бастысы – Ермұқан Бекмаханов қазақ халқының тарихи жадын жаңғыртып, өз өткенімізге деген құрметті арттырды. Ол «ұлт тарихы – ұлттың рухы» деген қағиданы өмірімен дәлелдеді.
Ермұқан Бекмаханов – қазақтың тұңғыш кәсіби тарихшыларының бірі, ХХ ғасырдағы ұлттық тарих ғылымының негізін қалаушылардың алдыңғы қатарында тұрған көрнекті ғалым. Оның есімі қазақ халқының өткенін ғылыми тұрғыдан зерттеу ісімен тығыз байланысты. Кеңестік дәуірдің саяси қысымына қарамастан, ол ұлттық тарихты қорғап, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысты ғылыми тұрғыдан дәлелдеп, қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылысының заңдылығын ашып көрсетті.
Ермұқан Бекмахановтың еңбегі тек тарихи зерттеулермен ғана шектелмейді. Ол қазақ халқының рухани жаңғыруына, тарихи сана мен ұлттық бірліктің қалыптасуына зор үлес қосты. Оның өмір жолы – ғылымға адалдықтың, шындық үшін күрестің және ұлт алдындағы жауапкершіліктің үлгісі. Бүгінгі таңда да Бекмаханов есімі қазақ ғылымы мен мәдениетінің символына айналып, оның мұрасы ұлт тарихының ажырамас бөлігі ретінде бағаланады.
Детство және отбасы
Ермұқан Бекмаханов 1915 жылы 15 ақпанда Павлодар облысының Баянауыл ауданындағы Тұзқала ауылында дүниеге келген. Оның балалық шағы қазақ даласының қиындығы мен қарапайым тұрмысы аясында өтті. Әкесі – Бекмахан, қарапайым шаруа адам болған, бірақ бала тәрбиесіне ерекше мән берген адам еді. Анасы – Үмітжан да сауатты, еңбекқор әйел болатын.
Ермұқанның балалық шағы Қазақстанның азамат соғысы мен ашаршылық жылдарына тұспа-тұс келді. Ерте жастан жетім қалып, тағдырдың ауыр сынын бастан өткерді. 1928 жылы оның әкесі саяси қуғын-сүргіннің алғашқы толқыны кезінде қудалауға ұшырайды, ал Ермұқан интернатқа тапсырылады. Сол жылдары ол ауыл мұғалімдері мен ұстаздардың қамқорлығын көріп, білімге деген ерекше қызығушылығын танытты.
Жастайынан зерек, білімге құштар Ермұқан оқуға ерекше ынталы болды. Ауыл мектебін үздік тәмамдап, кейін Павлодар қаласындағы педагогикалық техникумға қабылданады. Бұл кезең оның тұлғалық қалыптасуында шешуші рөл атқарды.
Техникумда ол тарихқа, әдебиетке, әсіресе қазақ халқының өткен дәуірлеріне қызығушылық танытты. Қазақ ауыз әдебиетін, шежірелерді, халық аңыздарын зерттеуге деген құштарлығы сол кезде оянды. Ол әрбір дерекке, тарихи оқиғаға сын көзбен қарап, өз халқының тарихын жүйелі түсінуге ұмтылды.
Білім жолы мен алғашқы қызметі
1930-жылдардың басы – Ермұқанның өмірінде жаңа бетбұрыс кезеңі болды. Ол 1933 жылы Семей педагогикалық институтының тарих факультетіне оқуға түседі. Бұл институтта сол кездегі қазақтың көрнекті ғалымдары мен ағартушылары дәріс берген. Ермұқан осы ортада тарих ғылымының әдістемелік және теориялық негіздерін меңгереді.
Оқып жүрген кезінде ол кеңестік тарихнамадағы олқылықтарды байқайды. Қазақ халқының тарихы көбінесе Ресей империясының отарлық көзқарасымен жазылған еді. Ермұқан бұл жағдайды әділетсіздік деп санап, қазақ халқының өз көзімен, өз тұрғысынан тарихты жазу қажеттігін түсінеді.
1937 жылы оқуын үздік бітіргеннен кейін, ол Қазақстанның орта мектептерінде тарих пәнінің мұғалімі болып қызмет атқара бастайды. Мұғалімдік қызметі оның ғылыми ізденістеріне жол ашты. 1939 жылы Қазақ КСР Халық ағарту комиссариатының жолдамасымен Мәскеуге аттанып, М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің аспирантурасына түседі.
Мәскеуде оқыған жылдары оның ғылыми ой-өрісі кеңейіп, тарих ғылымының жаңа бағыттарымен танысты. Кеңес тарихшыларының арасында танымал ғалымдармен пікірлесіп, қазақ тарихының өзекті мәселелерін зерттеуге бел шеше кіріседі. Сол кезде ол Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалысқа ерекше назар аударып, бұл тақырыпты ғылыми зерттеу нысаны ретінде таңдайды.
1943 жылы ол «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарында» атты кандидаттық диссертациясын қорғайды. Бұл еңбек кейінірек оның ең әйгілі монографиясының негізіне айналды.
Ғылыми және қоғамдық қызметі, шығармашылық мұрасы
Ермұқан Бекмахановтың ғылымдағы ең ірі еңбегі – «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарында» атты монографиясы. Бұл еңбек 1947 жылы жарық көрді және қазақ тарих ғылымында жаңа дәуірдің басталуына себеп болды. Онда ғалым Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысын объективті тұрғыдан, тарихи деректер негізінде саралап, қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресін заңды тарихи құбылыс ретінде дәлелдеп берді.
Алайда бұл еңбек сол кездегі сталиндік идеологиямен қайшы келді. Кеңес билігі Кенесарыны «феодалдық реакцияшыл күш» ретінде көрсетіп келген болатын. Ал Бекмаханов оны ұлт-азаттық қозғалыстың көсемі ретінде бағалады. Осы көзқарасы үшін ғалымға қарсы саяси науқан ұйымдастырылды.
1951 жылы Ермұқан Бекмаханов «буржуазиялық ұлтшыл» деп айыпталып, Қазақстан Ғылым академиясындағы қызметінен қуылды. 1952 жылы КСРО Жоғарғы сотының шешімімен 25 жылға бас бостандығынан айырылды. Ол Карлаг лагерінде ауыр еңбекке жегілді. Бірақ оның рухы сынған жоқ — лагерьде де ол ғылымнан қол үзбей, тарихи жазбалар мен зерттеулерін жалғастырды.
Сталин қайтыс болғаннан кейін 1954 жылы ақталды. Ғалым Алматыға оралып, қайтадан ғылыммен айналысуға мүмкіндік алды. Қайта оралған соң ол Қазақ мемлекеттік университетінде және Қазақстан Ғылым академиясының Тарих институтында қызмет атқарды.
1957 жылы профессор атанды, ал 1960 жылдары Қазақ КСР тарихының көптомдық басылымын шығаруға белсенді қатысты. Оның жетекшілігімен қазақ тарихының көптеген өзекті мәселелері қайта қаралып, жаңа ғылыми көзқарас қалыптасты.
Бекмаханов өз еңбектерінде қазақ халқының мемлекеттілігін, этникалық қалыптасуын, отарлық дәуірдегі қарсылық қозғалыстарын терең зерттеді. Ол архив материалдары мен тарихи құжаттарды мұқият зерттеп, дереккөздерге сын көзбен қараудың маңызын ерекше атап көрсетті.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ермұқан Бекмаханов – өз заманының күрделі саяси ахуалында өмір сүрген тұлға. Ол кеңестік жүйенің идеологиялық шектеулеріне қарамастан, ұлттық мүддені қорғауға тырысты. Оның басты ұстанымы – қазақ халқының тарихы мен мемлекеттілігін мойындату болатын.
Ғалым саяси жағынан ұстамды, бірақ принципшіл адам еді. Ол ұлтшылдықты емес, әділдік пен тарихи шындықты қорғады. Кеңестік идеология ұлттық тарихты бұрмалап көрсеткен кезде, Бекмаханов оны ғылыми дәлелдер арқылы түзетудің жолын іздеді.
Сонымен қатар, ол жас тарихшыларға ұлттық сана мен патриоттық рухта тәрбие беруді мақсат етті. Оның шәкірттерінің қатарында кейінгі қазақ тарих ғылымының белгілі өкілдері өсті.
Бекмахановтың еңбектері арқылы ХХ ғасырдың ортасында қазақ интеллигенциясы арасында ұлттық сана серпілісі байқалды. Ол өз заманының саяси қысымына қарсы тұра отырып, ғылымдағы адалдық пен рухани тәуелсіздіктің үлгісін көрсетті.
Жеке өмірі
Ермұқан Бекмахановтың жеке өмірі де қиындықтарға толы болды. Ол өзінің өмірлік жары Халима апаймен Мәскеуде аспирантурада оқып жүрген кезінде танысқан. Халима Бекмханова – өмірінің барлық кезеңінде оның жан серігі, сенімді қолдаушысы болды.
Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған жылдары Халима апай күйеуін қолдап, оның аты мен еңбегін қорғаудан тайынбады. Лагерьге хат жазып, ғылыми еңбектерін сақтап, кейін жары ақталған соң оларды қайта қалпына келтіруге атсалысты.
Отбасында екі бала тәрбиелеген ғалым балаларына да білім мен еңбекқорлықты, елге қызмет етуді үйретті.
Ермұқанның өмірі отбасылық сүйіспеншілік пен ғылымға адалдықтың үйлескен көрінісі болды. Ол ауыр сынақтарға қарамастан, адамгершілігін жоғалтпай, өмірін халқына арнады.
Мұрасы мен тарихи мәні
Ермұқан Бекмаханов – қазақ тарих ғылымының негізін қалаған тұлға. Оның еңбектері ұлттық тарихтың ғылыми деңгейде қалыптасуына шешуші ықпал етті. Ол қазақ халқының мемлекеттілік дәстүрін, ұлт-азаттық қозғалыстар тарихын және әлеуметтік-экономикалық дамуын жан-жақты зерттеді.
Бекмахановтың еңбегі кейінгі буын ғалымдарға жол ашты. Оның ғылыми мектебінен көптеген тарихшылар, археологтар, этнографтар түлеп шықты.
Бүгінгі таңда оның атымен мектептер мен көшелер аталады, Павлодар мемлекеттік университеті оның есімін иеленген. 2015 жылы оның туғанына 100 жыл толуына орай Қазақстанда түрлі ғылыми конференциялар, естелік кештер ұйымдастырылды.
Ең бастысы – Ермұқан Бекмаханов қазақ халқының тарихи жадын жаңғыртып, өз өткенімізге деген құрметті арттырды. Ол «ұлт тарихы – ұлттың рухы» деген қағиданы өмірімен дәлелдеді.
