Есектің ұрғашысы қалай аталады? Қазақша атауы мен ерекшеліктері

Табиғат әлемінде жануарлардың әр түрінің өзіне тән биологиялық ерекшеліктері бар. Адам баласы мыңдаған жылдар бойы жануарларды қолға үйретіп, шаруашылықта түрлі мақсатта пайдаланып келеді. Осындай үй жануарларының бірі — есек. Оның төзімділігі мен қарапайым күтімді қажет ететіні ауыл шаруашылығында бағалы жануар болуына себеп болды. Ал енді көпшілікті қызықтыратын сұрақтың бірі: есектің ұрғашысы қалай аталады?

Есек қандай жануар?

Есек — қабілеті күшті, төзімді және шөлге бейімделген жануар. Ол негізінен жүкті тасу үшін пайдаланылған. Қазіргі таңда да әлемнің көптеген елдерінде, әсіресе дамушы аймақтарда, бұл жануардың маңызы зор. Есек жылқы туыстастарына жатады және оның ғылыми атауы — Equus asinus. Бұл жануар табиғи ортада да, қолға үйретілген түрінде де кездеседі.

Ұрғашы есек – аналық тіршілік иесі

Жануарлар әлемінде әр жыныстың өз атауы бар. Есектің ұрғашысы — көшіре деп аталады. Бұл сөз қазақ тілінде сирек қолданылатындықтан, көпшіліктің назарына бірден ілінбей қалуы мүмкін. Алайда бұл атау қазақтың мал шаруашылығы дәстүрінде бар және тарихи тұрғыда қалыптасқан.

Көшіре қандай ерекшеліктерге ие?

Көшіре — аналық есек. Ол басқа аналық жануарлар секілді ұрпақ өрбітуге жауапты. Оның негізгі ерекшеліктеріне мыналар жатады:

• Жыныстық жетілуі шамамен екі-үш жасында болады.
• Буаздық мерзімі 11-12 айға дейін созылады.
• Әдетте бір ғана құлын туады, кейде егіз тууы да мүмкін, бірақ бұл өте сирек жағдай.
• Құлынға мейірімділік танытып, сүтпен қоректендіреді.

Көшірелер адамға үйреншікті, жуас болады. Олар күшті болмаса да, көбінесе буаз есектерге күтім жасау жеңілірек болады.

Есек пен көшіренің шаруашылықтағы рөлі

Қазақ халқы бұрыннан бері мал шаруашылығына бейім ел болған. Есек — жылқы, түйе, сиыр сияқты негізгі төрт түлікке кірмесе де, шаруашылықта ерекше рөл атқарады. Ауылдық жерлерде көшірені көбінесе:

• Жеңіл арбаларды тарту үшін;
• Қысқа қашықтықтағы жүктерді тасу үшін;
• Құлын алу, оны басқа есектермен будандастыру үшін пайдаланады.

Кейбір аймақтарда есек пен жылқыны будандастырып, қашыр алынады. Қашыр – төзімді әрі еңбекке жарамды жануар. Бірақ оның өзінен ұрпақ тарамайды, яғни ұрықсыз болады.

Тарихтағы орны мен фольклордағы бейнесі

Көшіре туралы қазақ фольклорында аса көп айтылмағанымен, есек образы ертегілер мен мысалдарда жиі кездеседі. Әдетте ол шыдамды, момын, кейде күлкілі кейіпкер ретінде көрініс табады. Бұл жануардың бейнесі қарапайым халықпен тығыз байланысқан.

Мысалы, халық арасында «есек» деген сөз адамды кемсіту немесе мазақ ету мағынасында қолданылуы мүмкін, бірақ оның өзі – бұл жануардың төзімділігі мен еңбекқорлығын білмеуден туған түсінік. Шын мәнінде, көшіре – жанашыр әрі мейірімді аналық жануар, ол шаруашылыққа үлкен үлес қосады.

Күтімі мен тамақтануы

Көшіренің күтімі аса күрделі емес. Ол:

• Қарапайым шөп, сабан, жеммен қоректенеді;
• Су ішуді ұнатады, бірақ шөлге төзімді;
• Қатты ыстық пен суыққа бейімделген.

Буаз көшіре мен жаңа туған құлынға ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Себебі аналық есек құлынын бағып-қағуға тәуелді, ал бұл оның денсаулығына әсер етеді.

Қазіргі күнде көшіренің маңызы

Бүгінгі таңда заманауи техника малдың орнын біртіндеп басып келеді. Алайда қолайсыз жолы бар ауыл-аймақтарда немесе таулы өңірлерде көшірелер әлі де маңызды. Олар экологиялық таза көлік ретінде бағаланып, туризм саласында да қолданыла бастады.

Кейбір елдерде есек сүті мен терісінен косметикалық өнімдер дайындалады. Бұл – аналық есектерге, яғни көшірелерге деген сұранысты арттырды. Еуропа мен Азия елдерінде арнайы фермалар ашылып, көшірелерді арнайы мақсатта өсіру қолға алынды.