Евгений Брусиловский өмірбаяны – Қазақ операсының негізін қалаушы
Евгений Григорьевич Брусиловский – қазақ халқының кәсіби музыка өнерінің негізін қалаушылардың бірі, алғашқы қазақ операларының авторы, композитор, дирижёр, педагог. ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ музыка мәдениетінің жаңа деңгейге көтерілуіне өлшеусіз үлес қосқан ол халық мұрасын кәсіби еуропалық музыка дәстүрлерімен үйлестіріп, ұлттық опера өнерін қалыптастырды. Оның шығармашылығы арқылы қазақ музыкасы тек Қазақстан аумағында ғана емес, бүкіл кеңестік кеңістікте және одан тысқары жерлерде де танылды.
Брусиловскийдің ең басты еңбегі – қазақтың тұңғыш операларының авторы ретінде халық фольклорын жаңа формада жеткізе білуінде. «Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын», «Гвардия алға» секілді туындылары ұлттық мәдениеттің алтын қорына енді. Сонымен қатар ол қазақтың кәсіби композиторлық мектебінің қалыптасуына, алғашқы музыкалық кадрларды тәрбиелеуге зор үлес қосты.
Ол тек композитор ғана емес, ұйымдастырушы, зерттеуші, музыкалық мұраның насихатшысы болды. Оның шығармашылығы арқылы қазақ музыка өнері классикалық деңгейге көтерілді. Сондықтан да Брусиловский есімі қазақ мәдениетінде мәңгілікке таңбаланған.
Евгений брусиловский өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Евгений Григорьевич Брусиловский 1905 жылы 12 қарашада Ресейдің Дон өлкесіндегі Ростов қаласында дүниеге келген. Оның отбасы орта тап өкілдері болатын. Әкесі Григорий Брусиловский қарапайым қызметкер, ал анасы – үй шаруасындағы әйел болғанымен, өнерге бейім жан еді. Үй ішінде музыкаға қызығушылық болғандықтан, Евгений бала кезінен музыкалық ортада өсті.
Балалық шағы Ресей империясының соңғы кезеңіне тұспа-тұс келді. 1917 жылғы Қазан төңкерісі мен Азамат соғысы кезінде отбасында да, қоғамда да көптеген қиындықтар болды. Соған қарамастан, Евгенийдің өнерге деген ықыласы бәсеңдеген жоқ. Ол жас күнінен халық әндерін тыңдап, пианино мен скрипкада ойнауға әуестенді.
Музыкаға құштарлығы ерте байқалғандықтан, ата-анасы баласының болашағын осы бағытта көруге бел буды. Евгенийдің отбасында өнерге құрметпен қарау, білімге ұмтылу дәстүрі күшті болды. Бұл оның кейінгі шығармашылық жолына берік негіз қалады.
Оның балалық шағы тұрақсыз тарихи кезеңде өткенімен, отбасындағы сүйіспеншілік пен өнерге деген құрмет оны үлкен мақсаттарға жетеледі. Сол арқылы Евгений Брусиловский ұлттық музыка тарихында өшпес із қалдырды.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Брусиловский музыкаға бейімділігін ерте танытқандықтан, оны кәсіби бағытта дамыту қажет болды. Ол алдымен жергілікті музыкалық училищеге түсіп, фортепиано мен теориялық пәндерді оқыды. 1920-жылдардың басында Мәскеуге барып, онда біраз уақыт білімін жетілдіреді.
Кейіннен Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) консерваториясына қабылданады. Бұл консерватория Ресейдің ең ірі музыкалық оқу орындарының бірі еді. Мұнда ол композиция, оркестрлеу, музыка теориясы пәндерін терең меңгерді. Оның ұстаздарының қатарында белгілі композиторлар мен педагогтар болды.
Ленинград консерваториясында оқи жүріп, Брусиловский халық музыкасына, этнографияға қызығушылық танытты. Ол орыс қана емес, Кавказ, Орта Азия халықтарының музыкалық фольклорын зерттеуге ден қойды. Бұл ізденістер кейіннен оның қазақ музыкасына бет бұруына ықпал етті.
1929 жылы ол консерваторияны тәмамдап, кәсіби композитор ретінде өз жолын бастады. Алғашқы шығармалары симфониялық пьесалар мен камералық туындылар болатын. Бірақ оның басты бағыты халық музыкасын өңдеу және жаңа формада жеткізу болды.
1933 жылы тағдыр оны Қазақстанға алып келді. Қазақ өлкелік халық шығармашылығының үлгілерін жинау және дамыту жұмыстарына атсалысып, Алматыға қоныс аударды. Бұл қадам оның өмірін түбегейлі өзгертті: ол қазақ мәдениетінің ажырамас бөлігіне айналды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Қазақстанға келгеннен кейін Брусиловскийдің негізгі миссиясы – қазақ музыкасын кәсіби деңгейге көтеру болды. Ол Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрін ұйымдастыруға, алғашқы опера және балет театрын ашуға белсенді атсалысты.
Оның ең үлкен жетістігі – қазақтың алғашқы операларын жазуы. 1934 жылы «Қыз Жібек» операсы дүниеге келді. Бұл шығарма қазақ фольклорына негізделіп, ұлттық опера өнерінің алғашқы үлгісі ретінде тарихта қалды. Либреттосын Ғабит Мүсірепов жазып, музыкасын Брусиловский халық әндері мен күйлерін өңдеу арқылы құрастырды. «Қыз Жібек» қазақ халқының мәдениетінде жаңа дәуірдің басталуын айқындады.
Осыдан кейін «Жалбыр» (1935), «Ер Тарғын» (1936) опералары жарық көрді. Бұл шығармаларда да халық әндері, батырлық эпостардың әуендері қолданылды. Әсіресе «Ер Тарғын» операсы кеңестік кеңістікте жоғары бағаланып, Мәскеуде қойылды.
Сонымен қатар Брусиловский «Гвардия алға» атты заманауи тақырыптағы опера жазып, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы патриоттық рухты бейнеледі. Ол қазақтың аспаптық музыкасын да дамытуға үлес қосты, халық әндерін хорға, оркестрге арнап өңдеді.
Оның шығармашылығы тек операмен шектелген жоқ. Ол симфониялық поэмалар, камералық музыка, ән-романстар, театр мен киноға арналған әуендер жазды. Брусиловскийдің еңбегі арқасында қазақ музыкасы еуропалық классикалық деңгейге көтеріліп, әлемдік аренада танылды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Брусиловский кеңестік дәуірдің өнер қайраткері болғандықтан, оның шығармашылығы социалистік идеологиямен де тығыз байланысты болды. Ол кеңес үкіметінің мәдени саясатымен қатар жүрді, халықтар достығын, патриотизмді насихаттаған шығармалар жазды.
Әсіресе Ұлы Отан соғысы жылдарында оның композитор ретіндегі еңбегі ерекше көзге түсті. Ол жауынгерлердің рухын көтеретін марштар, әндер жазды. «Гвардия алға» операсы соның айқын мысалы болды.
Сонымен бірге ол қазақ халқының мәдени мұрасын қорғауға, дамытуға күш салды. Оның саяси көзқарасы кеңестік дәуірге сай болғанымен, басты мақсаты – ұлттық мәдениетті өркендету еді. Қазақ өнерінің дамуына жасалған қадамдардың басым бөлігі дәл оның еңбегімен тығыз байланысты болды.
Жеке өмірі
Евгений Брусиловский шығармашылыққа берілген жан еді. Оның жеке өмірі туралы деректер көп сақталмаған. Белгілісі – ол Алматыда ұзақ жылдар тұрып, сол жерде қызмет етті.
Ол қазақ халқының дәстүріне, тұрмысына бейімделіп, жергілікті мәдениетке құрметпен қарады. Өзінің әріптестерімен, өнер қайраткерлерімен – Ахмет Жұбанов, Латиф Хамиди, Бақытжан Байқадамов сияқты композиторлармен, Ғабит Мүсірепов секілді жазушылармен тығыз байланыста болды.
Шәкірт тәрбиелеу ісінде де ол үлкен еңбек сіңірді. Қазақстанның кейінгі буын композиторлары оның тәжірибесінен нәр алды. Оның өмірі музыкаға толықтай арналды деуге болады.
Мұрасы мен маңызы
Брусиловскийдің мұрасы – қазақ халқы үшін баға жетпес қазына. Ол жазған опералар ұлттық мәдениеттің символына айналды. «Қыз Жібек» бүгінде де театр сахнасынан түспей келеді. Бұл шығарма ұлттық өнердің мәңгілік құндылықтарының бірі саналады.
Сонымен бірге оның еңбектері қазақ композиторларының жаңа буынына жол ашты. Ол кәсіби композиторлық мектептің негізін салды. Қазақ музыкасының әлемдік деңгейге көтерілуінде Брусиловскийдің рөлі айрықша.
Оның еңбектері үшін ол бірнеше рет мемлекеттік марапаттарға ие болды. Қазақстанның халық артисі атағын иеленіп, түрлі ордендермен марапатталды. Брусиловский тек композитор ғана емес, қазақ мәдениетінің үлкен жанашыры ретінде есте қалды.
