Ежелгі адамдар Жердің пішінін қалай елестетті?
Адамзат баласы әрқашан өзіне белгісіз дүниелерді түсінуге, оны өз санасында елестетуге тырысты. Соның бірі – Жердің пішіні. Бүгінгі таңда біз Жердің шар тәрізді екендігін нақты білеміз. Алайда ежелгі адамдар жердің пішінін көз алдына қалай елестеткен? Бұл сұрақ бізді сонау мыңдаған жылдар бұрынғы адамның танымына, қиялына саяхат жасауға жетелейді.
Жер — жазық па, әлде дөңгелек пе?
Ежелгі замандарда адамдар табиғатты өз тәжірибесіне сүйеніп түсінуге тырысқан. Олар күнделікті көретін дүниені — жазық дала, таулар мен теңіздерді зерттей келе, Жердің жазық екенін елестетті. Бұл — табиғи, өйткені айналаға қарағанда, Жер тегіс болып көрінеді. Мұндай түсінік әсіресе ежелгі Египет, Месопотамия және Үнді өркениеттерінде кең тараған.
Көне шумерлер мен вавилондықтар Жерді үлкен жазық диск ретінде сипаттады. Олар үшін аспан — бұл дискіні жауып тұрған жартылай күмбез еді. Бұл елестету олардың мифологиясында да көрініс тапты: жер — адам баласы тұратын орын, ал аспан — құдайлардың мекені.
Грек философиясындағы жаңалықтар
Бірақ уақыт өте келе бұл қарапайым елестету өзгеріске ұшырады. Б.з.д. VI ғасырдан бастап грек ойшылдары табиғат құбылыстарын ғылыми жолмен түсіндіруге тырысты. Фалес, Анаксимандр және Анаксимен сынды философтар Жердің пішіні туралы өз ойларын ұсынды.
Анаксимандр, мысалы, Жерді цилиндр тәрізді деп санаған. Оның ойынша, адамдар жердің жоғарғы жазық бетінде өмір сүрген. Бұл көзқарас кейін өзгеріп, Пифагор мен Аристотель Жердің шар тәрізді екендігін дәлелдеу жолына түсті.
Аристотель өзінің «Физика» және «Аспан туралы» еңбектерінде Жердің дөңгелек екенін бірнеше дәлелмен көрсетті:
- Айдың тұтылу кезінде Жердің Айға түсіретін көлеңкесі дөңгелек пішінді болады.
- Кеме теңізге қарай кеткенде, алдымен кеменің төменгі бөлігі, кейін мачтасы көзден таса болады.
- Жердің әр аймағында жұлдыздар әртүрлі көрінеді, бұл оның қисық беткейін көрсетеді.
Орта ғасыр және діни түсінік
Орта ғасырларда Еуропада шіркеу білім мен ғылымның басты көзі болды. Осы кезеңде Жердің пішініне қатысты екі түрлі көзқарас қатар өмір сүрді. Бірі — әлі де Жер жазық деген түсінік, екіншісі — Жердің шар тәрізді екендігі.
Кейбір христиандық ойшылдар Киелі кітаптағы жазбаларға сүйеніп, Жердің жазық екенін жақтады. Бірақ Августин, Фома Аквинский сияқты ғалымдар Аристотельдің теориясын жалғастырып, Жердің шар екенін қабылдады. Бұл пікір Еуропадағы ортағасырлық университеттерде кең таралды.
Ислам әлеміндегі ғылыми жаңалықтар
Орта ғасырда ислам өркениеті ғылым мен философияда зор жетістіктерге жетті. Әл-Фараби, Әбу Насыр әл-Бируни, Ибн Сина сияқты ғалымдар Жердің пішіні туралы терең зерттеулер жүргізді.
Әл-Бируни Жердің радиусын өлшеуге тырысып, бұл өлшем қазіргі ғылыми нәтижелерге өте жақын болған. Ол Жердің дөңгелек екенін математикалық және географиялық деректермен дәлелдеуге тырысты. Бұл ғылымның дамуына үлкен серпін берді.
Христофор Колумб пен жаңа дәуір
XV ғасырда Христофор Колумб Жердің шар екенін дәлелдеу мақсатында батыс бағытта жүзуге бел буды. Оның ойынша, егер Жер дөңгелек болса, онда Үндістанға батыс арқылы жетуге болады. Бұл экспедиция жаңа континент — Америка құрлығын ашуға себеп болды.
Осыдан кейін Жердің пішініне қатысты күмәндар азая түсті. Көптеген географиялық карталар жаңартылып, Жердің дөңгелек екенін бүкіл әлем мойындай бастады.
Ғарыш дәуірі және нақты дәлелдер
XX ғасырда адамзат алғаш рет ғарышқа шыққанда, Жердің нақты пішіні фотосуреттер арқылы дәлелденді. 1961 жылы Юрий Гагарин алғаш рет ғарыштан Жерді көріп, оның шар екенін нақты растады. Кейінірек Айға сапар шеккен астронавттар түсірген суреттер Жердің сұлулығын, дөңгелек пішінін бүкіл әлемге паш етті.
