Халел Досмұхамедов өмірбаяны – ғалым, дәрігер, Алаш қайраткері
Қазақ халқының тарихында XX ғасырдың басы аса күрделі де, тағдырлы кезеңдердің бірі болды. Бұл дәуірде елдің тағдыры, ұлттың болашағы үшін күрескен ұлт зиялыларының есімі халық жадында мәңгі сақталды. Солардың ішінде Халел Досмұхамедовтің орны ерекше. Ол – дәрігер, ғалым, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері, Алаш қозғалысының белсенді мүшесі. Оның өмір жолы – тек бір адамның тағдыры ғана емес, қазақ халқының азаттық жолындағы күресінің айнасы. Халел ұлттың білімін көтеруге, ғылымын дамытуға, мәдениетін өркендетуге үлес қосты. Әсіресе медицина, биология, әдебиеттану, тіл білімі және тарих саласында қалдырған мұрасы – бүгінгі күнге дейін құндылығын жоғалтпайтын қазына.
Халел досмұхамедов өмірбаяны
Балалық шағы және отбасы
Халел Досмұхамедұлы 1883 жылы 24 сәуірде Орал облысы, Қаратөбе ауданына қарасты Талдықұдық ауылында дүниеге келді. Әкесі Досмұхамед ел ішінде сыйлы, әділдігімен танылған, сауатты, көкірегі ояу кісі болған. Анасы да көргенді, бала тәрбиесіне үлкен көңіл бөлген жан еді. Осындай отбасылық ортада өскен бала Халел кішкентайынан білімге құштар болып өсті.
Халелдің балалық шағы қазақ ауылындағы тұрмыс-тіршіліктің барлық қырын көрсететін ортада өтті. Бір жағынан мал шаруашылығына бейімделген дәстүрлі тіршілік болса, екінші жағынан отаршыл Ресей әкімшілігінің ықпалы күшейіп келе жатқан заман еді. Сол себепті ауылдастар балаларына орысша білім беру қажеттілігін түсініп, оқу-білімге көңіл бөле бастаған болатын.
Халел алғашында ауыл молдасынан сауатын ашты. Кейінірек жергілікті орыс-қазақ мектебінде оқып, зеректігімен ұстаздарының көзіне түсті. Оның білімге бейімділігі, жаңалыққа құштарлығы жастайынан байқалды. Оқуды жалғастыруға әкесі де, анасы да барынша қолдау көрсетті.
Жасынан адалдықты, әділеттілікті ту еткен әкесінің тәрбиесі Халелдің мінез-құлқының қалыптасуына үлкен ықпал етті. Ол кейінгі өмірінде халыққа адал қызмет етуді өзінің басты мақсаты санады.
Оқуы және алғашқы қадамдары
1894 жылы Халел Орал қаласындағы реальды училищеге түсіп, 1902 жылы үздік тәмамдады. Бұл оқу орнында ол жаратылыстану ғылымдарының негізін меңгерді, орыс және шетел әдебиетімен танысты. Әсіресе биология, химия, физика пәндеріне ерекше қызығушылық танытты.
1903 жылы ол Санкт-Петербургтегі Императорлық Әскери-медициналық академияға қабылданды. Бұл – Ресейдегі ең беделді жоғары оқу орындарының бірі болатын. Академияда білім алу оңай емес еді: қатаң тәртіп, үлкен талап, жан-жақты дайындық қажет болды. Бірақ Халел өзінің табандылығы мен еңбекқорлығы арқасында оқуын ойдағыдай жалғастырып, 1909 жылы дәрігер мамандығын алып шықты.
Студенттік жылдары ол тек медицинамен шектелмей, әдебиетке, тарихқа, этнографияға, тілге қызығып, көптеген еңбектерді оқыды. Қазақ халқының тұрмысы, салт-дәстүрі, мәдениеті туралы жазбалар жүргізді. Сонымен қатар саяси оқиғаларға да бейжай қарамай, елдің болашағы туралы ойланды.
Оқуды аяқтаған соң Халел Түркістан мен Орал өңірінде дәрігерлік қызметін бастады. Ол ауыл-аймақтарды аралап, халыққа медициналық көмек көрсетті. Қарапайым халық арасында таралған жұқпалы ауруларға қарсы күрес жүргізді. Бұл жылдары дәрігер ретінде ғана емес, ағартушы ретінде де танылды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Халел Досмұхамедовтің қызметі жан-жақты әрі сан салалы болды.
Медицина саласы
Ол қазақ даласында медициналық ағартушылықтың алдыңғы қатарында тұрды. Халық арасында кең тараған оба, сүзек, тырысқақ, безгек сияқты ауруларға қарсы күресте белсенді еңбек етті. Арнайы мақалалар, нұсқаулықтар жазып, ауыл тұрғындарын тазалыққа, гигиенаға мән беруге шақырды. Оның «Аурулар жайынан» еңбегі қазақ оқырманы үшін түсінікті тілде жазылып, халыққа өте пайдалы болды.
Ғылыми еңбектері
Халелдің қаламынан тіл, әдебиет, тарих, этнография саласында көптеген құнды еңбектер туды. Ол қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеді. «Қазақ халық әдебиеті», «Қазақ тіліндегі сингармонизм заңы», «Табиғаттану» еңбектері ғылымда ерекше орын алады.
Ол сондай-ақ биология мен зоология саласында қазақ тілінде оқулықтар жазып, ұлттық ғылым тілін қалыптастыруға үлес қосты. Оның еңбектері қазақ мектептерінде ұзақ жылдар бойы оқулық ретінде пайдаланылды.
Алаш қозғалысындағы қызметі
1917 жылы Ресей империясы құлаған соң, ұлттық қозғалыстар күшейді. Осы кезде Халел Досмұхамедов Алаш қозғалысына белсене араласты. Ол Алаш Орда үкіметінің мүшесі болып, Батыс Алаш Орда бөлімін басқарды. Бұл қызметінде ол қазақ автономиясын құру, елдің тәуелсіздігін қамтамасыз ету жолында аянбай еңбек етті.
Ол түрлі саяси жиындарға қатысып, қазақ халқының мүддесін қорғады. Алаш зиялыларымен бірге ұлттық әскер жасақтау, оқу-ағарту ісін ұйымдастыру, халыққа мәдени-ағарту жұмысын жеткізуге күш салды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Халелдің қоғамдық-саяси көзқарасы халық мүддесін қорғауға, елді отарлық езгіден азат етуге бағытталды. Ол білімді, мәдениетті, ғылымды елдің болашағының кепілі деп санады.
Алаш Орда құрамында жүріп, ол қазақ қоғамын демократиялық жолмен дамытуға ұмтылды. Оның пікірінше, ұлттық тәуелсіздікке қол жеткізудің басты жолы – халықтың сауатын ашу, ғылым мен техниканы меңгеру, жастарды жаңа заманға бейімдеу еді.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін де Халел біраз уақыт жаңа билікпен бірге қызмет жасады. Бірақ оның ұлттық мүддені қорғаған батыл көзқарастары кеңестік жүйемен үйлеспеді. 1930-жылдары ол «ұлтшыл», «буржуазияшыл» деген айыппен қуғынға ұшырап, бірнеше рет қамауға алынды. 1939 жылы сталиндік репрессияның құрбанына айналып, өмірі қасіретті аяқталды.
Жеке өмірі
Халел Досмұхамедұлы – тек қоғам қайраткері ғана емес, отбасына қамқор әке, сүйікті жар болды. Оның жары – Сақыпжамал Досмұхамедова да жоғары білімді, көзі ашық жан еді. Ерлі-зайыптылардың балалары да білімге ұмтылып, ата-анасының өнегесін жалғастырды.
Отбасында ол әрқашан қарапайым, мейірімді, әділ әке болды. Жұмысбасты болса да, балалардың тәрбиесіне көңіл бөліп, олардың болашағына алаңдады. Достары мен әріптестерінің естеліктерінде Халелдің адамгершілігі, қарапайымдылығы, адалдығы ерекше аталады.
Мұрасы және маңызы
Халел Досмұхамедовтің артында қалған мұрасының құндылығы өлшеусіз. Ол қазақ тілінде алғаш жазылған биология, медицина, әдебиеттану, тіл білімі бойынша оқулықтардың авторы болды. Оның еңбектері ғылым тілін дамытуда шешуші рөл атқарды.
Алаш қозғалысындағы қызметі – оның ең үлкен тарихи еңбегі. Ол ұлттың тәуелсіздігі үшін күрескен қайраткер ретінде тарихта қалды. Халелдің арманы – тәуелсіз қазақ мемлекеті еді. Бүгінде Қазақстан тәуелсіз ел болған шақта, оның арманы орындалғандай сезіледі.
Халел Досмұхамедұлының есімі бүгінгі күнде құрметпен аталады. Қазақстанда оның атымен аталған мектептер, көшелер бар. Ғылыми еңбектері қайта басылып, зерттеушілер тарапынан кеңінен талдануда.
