Ілияс Жансүгіров өмірбаяны – қазақ поэзиясының Құлагері, өмірі мен шығармашылығы
Ілияс Жансүгіров – қазақ халқының әдебиеті мен мәдениетінің тарихында өшпес із қалдырған бірегей тұлға. Ол – ақын, жазушы, драматург, журналист, қоғам қайраткері, және қазақ әдебиетінің жаңа дәуірін қалыптастыруға зор үлес қосқан тұлғалардың бірі. Оның шығармалары арқылы ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының тағдыры, азаттық аңсары, рухани серпілісі, халықтың тұрмысы мен арман-мұраты айқын көрініс тапқан.
Ілияс – Абай дәстүрін жалғастырып, Сәкен, Бейімбет сияқты замандастарымен бірге ұлттық әдебиеттің жаңа белесін ашқан тұлға. Оның шығармашылығы поэзия мен прозаның, публицистика мен драматургияның, аударма мен сынның барлық саласында дамыды. Ол тек ақын емес, қазақ әдеби тілінің дамуына ықпал еткен, ұлттық ой мен мәдениеттің биік өкілі болды.
Жансүгіровтің есімі қазақ әдебиетінде “Поэзияның Құлагері” деген теңеумен жиі аталады. Бұл атау тек оның атақты “Құлагер” поэмасына байланысты емес, сонымен қатар оның поэзия әлеміндегі еркін, кең тынысты, шабытты тұлғасын айқындайды. Ілияс қазақтың табиғатын, мінезін, ұлттық рухын терең сезініп, өлең жолдарына өрнектей білген дара ақын болды.
I.Жансүгіров өмірбаяны
Балалық шағы және отбасы
Ілияс Жансүгіров 1894 жылы қазіргі Алматы облысы, Ақсу ауданының Қарағаш ауылында дүниеге келген. Ол орта дәулетті шаруа отбасында туып, бала кезінен-ақ халық ауыз әдебиетінің нәрін бойына сіңіріп өсті. Әкесі – Жансүгір қарапайым шаруа, бірақ сөзге шешен, ән мен күйді сүйетін, көкірегі ояу адам болған. Анасы да ел аузындағы аңыз-ертегілерді айтып, баласының қиялын ұштап, рухани тәрбиесіне үлкен әсер еткен.
Бала Ілияс ауыл өмірінің барлық тынысын көріп өсті: қазақтың кең даласы, табиғат сұлулығы, жыл мезгілдерінің ауысуы, халықтың тұрмыс-салты оның алғашқы әсерлерін қалыптастырды. Ол жастайынан ән мен күйге, өлең мен жырға бейім болды. Кейін өзінің “Өзім туралы” атты өлеңінде ол:
“Жасымнан өлең сөзге құмар едім,
Құмартып тыңдап өсіп, ұғар едім”
– деп, осы кезеңді еске алады.
Жансүгіровтің балалық шағы қазақ қоғамындағы күрделі кезеңмен тұспа-тұс келді. Ресей империясының отарлау саясаты, жер мәселесі, ұлттық теңсіздік – мұның бәрі ауылдағы тұрмысқа да әсер етті. Осындай ортада өскен Ілияс жастайынан ел тағдырына, әділет мәселесіне бейжай қарай алмады.
Отбасында Ілиястың білімге ұмтылысына ерекше мән берілді. Әкесі оны ауыл молдасына оқуға береді. Мұнда ол арабша, парсыша хат танып, Құран оқуды үйренеді. Дегенмен Ілияс дәстүрлі діни оқудан гөрі дүниелік білімге, өмір шындығын бейнелейтін поэзияға қызығушылық танытады. Оның дүниетанымы кеңейіп, ұлттық сана ояна бастайды.
Білім жолы және шығармашылық бастамалары
Ілияс Жансүгіровтің оқу жолы ұзақ әрі күрделі болды. 1905 жылы ол ауыл молдасынан сауатын ашып, кейін Қарағаш ауылындағы орыс-қазақ мектебіне түседі. Бұл мектеп оның дүниетанымын кеңейтіп, білімге деген құштарлығын арттырды. Орыс тілін меңгеріп, орыс және әлем әдебиетімен таныса бастады.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде Ілияс ел тағдырын терең сезініп, әділет пен еркіндік идеясына бейімделді. Бұл оқиға оның азаматтық позициясын қалыптастырды. 1917 жылы патшалық билік құлап, жаңа саяси жүйе орнай бастаған шақта ол ел ішіндегі ағартушылық, мәдени қозғалыстарға белсене араласады.
1918 жылы Ілияс Ташкент қаласына барып, сондағы педагогикалық курстарда білім алады. Бұл кезең оның шығармашылық өмірінің алғашқы кезеңі еді. Ол мұғалім болып жұмыс істей жүріп, өлең жаза бастайды, жергілікті басылымдарға қатысады. Алғашқы өлеңдері мен мақалалары осы жылдары жарық көрді.
1920 жылы ол Қазақстанда кеңестік билік орнаған соң, жаңа қоғамның идеясын насихаттауға белсенді қатысады. “Тілші”, “Еңбекші қазақ”, “Қазақ тілі” сияқты газеттерде қызмет атқарып, журналистік тәжірибе жинайды. Сол жылдары оның қаламынан халық өмірін, еңбек адамын, жаңа дәуірді бейнелейтін өлеңдер мен очерктер туындайды.
1923 жылы Ілияс Орынбор қаласында ашылған Қазақ ағарту институтына оқуға түседі. Мұнда ол А. Байтұрсынұлы, М. Дулатов, С. Сейфуллин сынды зиялылармен танысып, олардың шығармашылығынан шабыт алады. Бұл – Ілиястың ақындық қабілетінің шын мәнінде ашылған кезеңі еді.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Ілияс Жансүгіровтің әдеби шығармашылығы қазақ поэзиясының дамуына ерекше серпін берді. Оның шығармаларының басты тақырыбы – еңбек, халық тағдыры, ұлттық рух және табиғат сұлулығы.
1925 жылдан бастап Ілияс Алматыға қоныс аударып, мәдени-ағартушылық істермен айналысты. Ол Қазақ АССР Халық ағарту комиссариатында, кейін Қазақ әдебиетшілер одағында қызмет етті. Сонымен қатар, Қазақ драма театрының іргетасын қалаушылардың бірі болды.
Оның “Күй”, “Күйші”, “Құлагер” атты поэмалары қазақ әдебиетінің алтын қорына енді.
- “Күй” (1929) – халықтың рухани байлығы мен ұлттық өнердің мәңгілігін жырлайтын шығарма.
- “Күйші” (1934) – қазақтың аспаптық өнері арқылы ұлттық рух пен еркіндікті бейнелейді.
- “Құлагер” (1936) – ақын Ақан серінің трагедиясы арқылы халықтың рухани азабын, әділетсіздік пен азаттық күресін жырлаған поэма. Бұл туынды Ілиястың шеберлігін, көркемдік қуатын толық танытқан.
Сонымен қатар, Ілияс прозада, драматургияда да өнімді еңбек етті. Оның “Жолдастар” романы мен “Исатай – Махамбет” пьесасы қазақ әдебиетінің алғашқы көлемді эпикалық және драмалық үлгілерінің бірі саналады.
Аудармашылықта да ол үлкен еңбек етті – Пушкиннің “Евгений Онегинін”, Горькийдің, Маяковскийдің, Некрасовтың туындыларын қазақ тіліне аударып, әдеби тілдің мүмкіндігін кеңейтті.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ілияс Жансүгіров кеңестік дәуірдің белсенді мәдени қайраткері болды. Ол жаңа қоғам орнату идеясына бастапқыда сеніммен қарады, халықтың сауатын ашу, өнер мен әдебиетті дамыту – ұлттық өрлеудің кепілі деп білді.
Дегенмен уақыт өте келе, 1930-жылдардың саяси қысымдары, ұлтшылдыққа айыптау, цензура Ілиястың да тағдырына ауыр соққы болды. Ол өз шығармаларында халықтың рухани еркіндігін, ұлттық ерекшелігін қорғауға тырысты. Мәселен, “Құлагер” поэмасы астарлы түрде халық пен биліктің арасындағы қайшылықты бейнелейді.
Ілияс қазақтың мәдени мұрасын қорғап, ұлттық тіл мен әдебиеттің дамуын қолдады. Ол Қазақстан жазушылар одағының алғашқы төрағаларының бірі ретінде көптеген жас қаламгерлерге қолдау көрсетті.
Алайда 1937 жылғы сталиндік қуғын-сүргін кезінде Ілияс “ұлтшыл”, “халық жауы” деген жаламен тұтқындалды. Сол жылы (1938) ату жазасына кесіліп, өмірі қыршыннан қиылды. Тек 1957 жылы ғана ол толық ақталды.
Жеке өмірі
Ілияс Жансүгіровтің жеке өмірі де шығармашылығымен тығыз байланысты. Ол отбасында тәрбиелі, адал, адамгершілігі мол адам болған. Ақынның жұбайы – Фатима Ғабитова, өзі де қазақтың білімді, мәдениетті, әдебиетке жақын тұлғаларының бірі еді.
Фатима мен Ілияс отбасында бірнеше бала тәрбиеледі. Өкінішке қарай, Ілиястың өмірі қысқа болды, сондықтан балаларының өсіп-жетілуін көре алмады. Оның ұлы Болат Жансүгіров кейіннен белгілі кинорежиссер, қоғам қайраткері атанды.
Фатима Ғабитова Ілиястың шығармашылық мұрасын сақтап, ақталғаннан кейін оның есімін қайта жаңғырту ісіне зор үлес қосты.
Ілиястың достары мен замандастары оны қарапайым, мейірімді, еңбекқор, әділ адам ретінде сипаттайды. Ол адамдарға жақын, рухы биік, ойы терең тұлға болған.
Мұрасы мен маңызы
Ілияс Жансүгіровтің мұрасы – қазақ халқының рухани байлығының ажырамас бөлігі. Оның поэзиясы мен прозасы, публицистикасы мен аудармалары қазақ тілінің көркемдік қуатын жаңа деңгейге көтерді.
Бүгінгі таңда Ілияс тек әдебиет тарихында ғана емес, ұлттық сана мен мәдениет тарихында ерекше орын алады. Ол – ұлттық рухтың символы, сөз өнерінің биік өкілі.
Оның шығармалары мектеп пен жоғары оқу орындарының бағдарламасына енген. Алматы облысындағы бірқатар мектептер, көшелер, мәдениет үйлері және Ақсу қаласындағы Ілияс Жансүгіров атындағы университет – бәрі де оның есімін мәңгі есте сақтауға бағытталған.
Ақынның:
“Ел – менің анам, жер – менің жүрегім,
Сөз – менің қылышым, өлең – менің тірегім”
деген сөздері оның өмірлік ұстанымын дәл айқындайды.
Ілияс ұлт болашағы үшін күрескен, халықтың мұңын өлеңмен жеткізген, рухани азаттықты жырлаған тұлға ретінде мәңгілік есте қалады.
