Ілияс-жансүгіров-өмірбаяны – қазақ ақыны мен жазушысының өмірі
Ілияс Жансүгіров – қазақ әдебиетінің тарихында мәңгілікке аты қалған, XX ғасырдың алғашқы жартысындағы ұлттық мәдениеттің дамуына өлшеусіз үлес қосқан ақын, жазушы, қоғам қайраткері. Ол қазақ поэзиясын жаңа белеске көтеріп, ұлттық сөз өнерін замана талабына сай дамытуға бар күшін арнады. Ілияс тек ақын ғана емес, сонымен қатар драматург, публицист, аудармашы, мәдениет пен өнер ұйымдастырушысы ретінде де халық жадында қалды. Оның шығармашылығында қазақ халқының тарихы, тұрмысы, азаттыққа ұмтылысы, табиғат сұлулығы мен ұлттық болмысы кеңінен суреттелген.
Жансүгіровтің есімі қазақ әдебиетінің «үш бәйтерегі» атанған тұлғалардың қатарында Мұхтар Әуезов пен Сәкен Сейфуллинмен бірге жиі аталады. Бұл үштік қазақ руханиятының жаңа дәуірін ашып, ұлттық мәдениеттің өркендеуіне жол салды. Ілиястың шығармалары кеңестік дәуірдің күрделі қайшылықтарын бейнелеп қана қоймай, қазақ халқының ғасырлар бойғы арманы мен азаттығын асқақ жырлады.
Ол – өз халқының тағдырын жүрегінен өткізіп, сөзбен өрнектеген суреткер. Оның шығармашылық мұрасы мен қоғамдық қызметі қазақ әдебиеті тарихындағы ірі кезеңді айқындайды.
Ілияс жансүгіров өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Ілияс Жансүгіров 1894 жылы 14 мамырда Жетісу өңірінің Ақсу ауданына қарасты Қарашыған ауылында дүниеге келді. Әкесі Жансүгір орта дәулетті шаруа адамы болған. Анасы Қарақат та еңбекқор, балаларына адал тәрбие берген жан ретінде есте қалған. Ілиястың балалық шағы Жетісудың әсем табиғатында өтті: таудың баурайы, өзен-көл, жасыл жайлау – кейінгі поэзиясында ерекше бейнеленген дүниелер осы балалық ортадан бастау алды.
Әкесі Жансүгір ауыл арасында ән салып, күй тартып жүретін өнерлі кісі еді. Ол баласының өнерге деген қабілетін ерте танып, үнемі қолдау көрсеткен. Анасы да қазақы тәрбиенің қайнарынан сусындатып, ел аузындағы ертегілер мен аңыздарды бала құлағына сіңірді. Ілиястың болашақ ақындық талантына осындай халықтық орта үлкен ықпал етті.
Бала кезінен зерек Ілияс ауыл молдасынан хат танып, кейін медресе мен орысша бастауыш мектепте оқып, білімін кеңейте түсті. Оның дүниетанымына ауылдағы шешен қариялар, жыршы-жыраулар, айтыс өнерпаздары ықпал етті. Ол ел арасындағы ән мен күйді, ауыз әдебиетінің асыл мұраларын бала кезінен-ақ жаттап, жүрегіне тоқып өсті.
Оның балалық шағы қазақ халқының ең ауыр кезеңдерінің бірімен тұспа-тұс келді. ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік теңсіздік, жер мәселесі, халықтың мұң-мұқтажы Ілиястың ой-санасына ерте әсер етті. Кейін оның өлеңдеріндегі шыншылдық пен халыққа деген жанашырлық осы кезеңде қалыптасты.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Ілияс Жансүгіровтің білімге құштарлығы ерекше болды. Ол алғаш ауыл молдасынан сауат ашқан соң, Қапалдағы орыс-қазақ мектебінде оқыды. Кейін Алматыдағы (сол кездегі Верный) ерлер гимназиясында білімін жалғастырды. Орыс әдебиетімен, әлемдік классикалық мұрамен танысуы оның көркемдік талғамын арттырып, ақындық қабілетін шыңдады.
1919 жылы Ілияс Ташкентке барып, мұғалімдер даярлайтын курста оқыды. Мұнда ол шығыс пен батыс әдебиетін тереңірек меңгеріп, орыс жазушыларының шығармаларымен жақын танысты. Ол әсіресе Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстой, Горький еңбектерін оқып, олардың реалистік дәстүрінен үйренді. Сонымен бірге шығыстың классикалық поэзиясы – Фирдоуси, Низами, Науаи мұралары да Ілиясқа күшті әсер етті.
Білімін жетілдіру жолында Ілияс Мәскеуге аттанып, 1925–1928 жылдары Журналистика институтында оқыды. Бұл кезеңде ол қазақ әдебиетінің дамуына белсене араласа бастады. Мәскеуде жүргенде әдебиет пен саясаттың алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен танысып, революциялық идеяларды қабылдады.
Жас Ілияс алғашқы өлеңдерін жиырмасыншы жылдардың басында жаза бастады. Оның шығармалары ауыл өмірін, еңбек адамдарының тұрмысын, жаңа заманға деген үмітті бейнеледі. Ол әдебиетке халықтың көкейіндегі арман-тілегін жеткізуші, жаңа заманның жаршысы болып келді.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Ілияс Жансүгіровтің шығармашылық мұрасы аса бай әрі сан қырлы. Ол поэзияда, прозада, драматургияда, публицистикада, аудармада да айрықша із қалдырды.
Поэзиясы
Ілиястың ең алғашқы жинақтарының бірі – «Сағанақ» (1928). Кейін «Күй» (1934), «Күйші» (1936), «Құлагер» (1937) сияқты поэмалары қазақ әдебиетінің алтын қорына енді.
- «Күй» поэмасында қазақтың ұлы өнері – күйдің тылсым күші, халықтың жаны бейнеленеді.
- «Күйші» поэмасы арқылы ол халық өнерпазын, оның асқақ рухын жырлады.
- «Құлагер» – Ақан серінің трагедиясы арқылы халықтың мұң-зарын, әділетсіздікке қарсы рухын суреттеген ұлы шығарма.
Ақын табиғат тақырыбына да ерекше ден қойды. Оның өлеңдерінде Жетісудың көркем бейнесі, туған жерге деген сүйіспеншілігі айқын сезіледі.
Проза және драматургия
Ілияс прозада да өнімді еңбек етті. Оның «Жолдастар» романы (1935) – қазақ әдебиетіндегі алғашқы әлеуметтік-психологиялық романдардың бірі. Мұнда қазақ қоғамының жаңа дәуірге қадам басуы, еңбек адамдарының тағдыры суреттеледі.
Драматургия саласында «Исатай-Махамбет», «Кегейлі», «Түрксіб» пьесалары халық сахнасына жол тартты. Ол қазақ театр өнерінің дамуына үлкен үлес қосты.
Қоғамдық қызметі
Жансүгіров 1930-жылдары Қазақстан Жазушылар одағын басқарды. Ол жас жазушыларды тәрбиелеп, әдебиетте жаңа бағыт қалыптастыруға ықпал етті. Сонымен қатар мәдени-ағарту ісінде де белсенді болды: мектеп, баспа, театр ісін дамытуға атсалысты.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ілияс Жансүгіров кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында жаңа қоғам орнату идеяларын қолдады. Ол кедейлердің мүддесін қорғап, халықты білімге, өнерге шақырды. Алайда оның көзқарастарында ұлт азаттығы, халықтың тарихи тағдырына алаңдаушылық басым болды.
Ол кеңестік биліктің әділетсіз саясатына жасырын түрде сын көзбен қарады. Оның «Құлагер» поэмасындағы әлеуметтік астарды замандастары жақсы түсінді: ақын халықтың жоғын жоқтап, әділетсіздікті әшкереледі.
1937 жылғы сталиндік қуғын-сүргін кезінде Ілияс «халық жауы» деген жалған айыппен тұтқындалып, сол жылы атылды. Бұл – қазақ әдебиеті үшін орны толмас қаза болды.
Жеке өмірі
Ілияс Жансүгіров отбасында да үлгілі әке, мейірімді жар болды. Оның жары – Фатима Ғабитова да қазақ мәдениетіне белгілі тұлға, кейін М.Жұмабаевқа тұрмысқа шыққан. Ілиястан туған балаларының ішінде белгілісі – Нұрылла, Ілиясұлы Болат.
Ақынның отбасылық өмірі де оның шығармашылығына әсер етті. Ол өз отбасын, туған жерін, елін ерекше сүйді. Оның лирикалық өлеңдерінде сүйіспеншілік, отбасыға деген қамқорлық сезімі анық көрінеді.
Мұрасы мен маңызы
Ілияс Жансүгіровтің мұрасы қазақ халқы үшін баға жетпес қазына. Оның поэзиясы ұлттық өнердің шыңына айналып, қазақ әдебиетінің дамуына серпін берді.
- Ол қазақ поэмасын жаңа сапалық деңгейге көтерді.
- Қазақ прозасында тұңғыш әлеуметтік романдардың авторы болды.
- Театр өнерін қалыптастыруда да ірі үлес қосты.
Ілияс – халықтық дәстүрді сақтап қана қоймай, оны жаңа заман талабына сай түрлендірген жаңашыл суреткер. Оның шығармалары қазақ халқының рухани болмысын айқындап, кейінгі ұрпаққа өнеге болып қала берді.
1994 жылы ақынның 100 жылдық мерейтойы республика көлемінде аталып өтті. Алматыда Ілияс Жансүгіров атындағы Жетісу университеті, Талдықорғанда ескерткіші бар. Ақын есімі қазақ жадында мәңгілікке сақталды.
