Blog

Иранда Ағылшын Орыс Бәсекелестігі Қалай Жүргізілді

March 23, 2025

24 2 minutes read

XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында Иран (сол кездегі Персия) — әлемдік державалардың назарында болған аймақ. Бұл ел геосаяси тұрғыдан аса маңызды аумақта орналасқан: бір жағынан Үндістанға жақын, екінші жағынан Кавказ, Каспий теңізі және Таяу Шығыс елдерімен шекаралас. Осындай стратегиялық жағдай Иранды екі ірі империя — Ресей мен Ұлыбританияның (Ағылшын империясы) ықпал үшін күрес аренасына айналдырды.

Геосаяси маңыз және алғашқы қадамдар

XIX ғасырдың басында Ресей империясы Кавказды өз бақылауына ала бастаған. Ал Ұлыбритания Үндістандағы өз отарларын қорғауды басты мақсат етіп қойды. Осыдан келіп, Иран екі держава арасында буфер мемлекетке айналды. Бұл елдегі ішкі әлсіздік пен орталық биліктің тұрақсыздығы сыртқы күштердің араласуына жол ашты.

Ағылшын және орыс мақсаттары

Ресей Иранның солтүстігі мен Каспий жағалауындағы аймақтарды бақылауға ұмтылды. Бұл оған Кавказдағы ықпалын нығайтып, оңтүстікке — Үндістанға қарай жол ашатын еді.
Ұлыбритания, керісінше, Ресейдің Үндістанға жақындай түсуінен қауіптеніп, Иранның оңтүстігін өз бақылауында ұстауға тырысты. Ол арқылы Парсы шығанағындағы сауда жолдарын және мұнай ресурстарын бақылау мақсаты көзделді.

Экономикалық және саяси ықпал құралдары

Орыс пен ағылшын державалары Иранда бір-бірімен тікелей әскери қақтығысқа бармай, оның орнына экономикалық, саяси және мәдени тәсілдермен бәсекеге түсті.

Несие мен қаржылық бақылау: Екі ел де Иранға үлкен несиелер беріп, оның қаржы жүйесіне араласты. 1900 жылы Ресей Иран үкіметіне үлкен көлемде несие беріп, сол арқылы елдің кеден жүйесіне бақылау орнатты.
Теміржол салу және концессиялар: Ағылшындар Иранның оңтүстігінде, ал орыстар солтүстігінде теміржолдар салып, инфрақұрылымдық жобаларды қолға алды. Бұл олардың ел ішіндегі ықпалын күшейтудің бір жолы болды.
Миссиялар мен білім беру мекемелері: Екі держава да Иранда өз мектептерін, мәдени орталықтарын ашып, жергілікті элитаны өздеріне тартуға тырысты. Бұл — ұзақ мерзімді жұмсақ күш саясаты еді.

1907 жылғы ағылшын-орыс келісімі

1907 жылы ағылшын мен орыс үкіметтері Ирандағы өз мүдделерін ашық түрде бөлісіп алды. Бұл келісім бойынша:

Иранның солтүстігі — Ресейдің ықпал аймағы;
Оңтүстігі — Ұлыбританияға;
Ал орталық бөлігі бейтарап аумақ болып жарияланды.

Бұл құжат Иран халқы үшін ауыр соққы болды. Ел өз ішіндегі шешімдерге тәуелсіз түрде қол жеткізу құқығынан айырылып, сыртқы күштердің ықпалындағы елге айналды.

Иран халқының қарсы тұруы

Ирандағы ұлтшыл зиялылар мен діни көшбасшылар ағылшын мен орыс ықпалына қарсы күресті бастап, елдің тәуелсіздігін сақтап қалуға ұмтылды.

1905–1911 жылдардағы Конституциялық революция осы күрестің айқын көрінісі болды. Бұл қозғалыс шетел ықпалын шектеуге, ұлттық парламент (меджлис) құруға және заң үстемдігін орнатуға бағытталды.
Алайда бұл қозғалыс та ағылшын мен орыс тарапынан қарсылыққа ұшырап, тұрақты табысқа жете алмады.

Мұнай факторының күшеюі

XX ғасырдың басында Иранда мұнай табылып, бұл бәсекелестікті одан әрі ушықтырды. 1908 жылы ағылшындар Иранның оңтүстігінен мұнай тапқан соң, Anglo-Persian Oil Company компаниясын құрды. Бұл компания кейіннен British Petroleum (BP) болып өзгерді.

Мұнай — Ұлыбритания үшін жаңа стратегиялық ресурсқа айналды, ал Иран үшін — елдің байлығы шетелдік қолда кетуінің символына айналды. Ресей де мұндай дамудан шет қалмауға тырысты.