Иса Байзақов өмірбаяны
Қазақ халқының рухани әлемінде ерекше із қалдырған дарын иелерінің бірі – Иса Байзақов. Ол XX ғасырдың алғашқы жартысында қазақ әдебиеті мен мәдениетінде үлкен жаңалықтар әкелген тұлға ретінде тарихта мәңгі қалды. Иса Байзақов – ақын, жыршы, айтыскер, композитор әрі актер ретінде сан қырлы өнер иесі болды. Оның шығармалары қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, елдік мұратын, ұлттық рухын терең бейнеледі.
Иса Байзақов тек жыршы немесе айтыскер емес, сонымен қатар халықтың жүрегіне жол тапқан өнер адамы еді. Оның поэзиясы мен музыкалық туындылары ел өмірінің көрінісі, заманының айнасы іспетті. Сол арқылы Иса қазақтың ауыз әдебиетін жаңа дәуірге лайық жаңғырта білді.
Қазақ мәдениетінің алтын қорында Байзақовтың «Құралай сұлу», «Қызыл сұңқарлар» сияқты шығармалары, оның айтыс өнеріндегі тамаша шеберлігі мен актерлік дарыны ерекше орын алады. Бұл тұлғаның өмірі — қазақ өнерінің өрлеу кезеңінің көрінісі әрі нағыз халықтық таланттың үлгісі.
Иса байзаков өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Иса Байзақұлы Байзақов 1900 жылы қазіргі Павлодар облысының Баянауыл өңірінде дүниеге келген. Бұл аймақ ежелден-ақ өнер мен жырдың ордасы саналатын, көптеген ақын-жыраулар шыққан өңір еді. Иса да осындай рухани ортада өсіп, жастайынан өнерге бейім болып қалыптасты.
Оның әкесі Байзақ қарапайым шаруа адам болғанымен, сөз қадірін білетін, халық ауыз әдебиетін қадірлейтін жан еді. Анасы Айғанша да ән мен жырға жақын, әуенді жақсы көретін адам болатын. Сол себепті Иса бала күнінен-ақ ән мен жырдың ішінде өсті.
Балалық шағында ол ауыл арасындағы той-думандарда, жиналыстарда өз өнерін көрсетіп, елдің ықыласына бөленді. Табиғи дауыс сұлулығы мен суырып салма қабілеті оның болашағы зор өнерпаз боларын аңғартты.
Кедей отбасынан шыққанымен, Иса Байзақов ешқашан жоқшылыққа мойымаған. Оның өмірге деген құштарлығы, өнерге деген сүйіспеншілігі ерте оянды. Бала Иса ауыл ақсақалдарынан, жыршы-термешілерден көп нәрсе үйренді. Ол ауыз әдебиетінің классикалық үлгілерін – батырлар жырын, лирикалық дастандарды жаттап өсті.
Осындай орта мен тәрбиенің арқасында Иса жастайынан ел арасына танылып, «жыршы бала» атанды. Бұл оның шығармашылық жолының бастамасы болатын.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Иса Байзақовтың жастық шағы Ресей империясының соңғы кезеңі мен кеңестік дәуірдің басталуына тұспа-тұс келді. Бұл — саяси, әлеуметтік өзгерістердің өрбіген, жаңа идеялар тараған уақыт еді.
Бала кезінен зерек, алғыр болған Иса ауыл молдасынан хат танып, кейіннен орыс тілін де үйренді. Өз бетінше оқып, білімін жетілдірді. Әсіресе ол Абай, Махамбет, Шортанбай, Дулат сияқты қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларының шығармашылығынан көп нәрсе үйренді.
1920-жылдары Иса Павлодар, Семей өңірінде түрлі мәдени ұйымдардың жұмысына араласып, ағартушылық қызмет атқарды. Сол уақытта ол халық арасында жаңа қоғамның идеясын насихаттап, сауат ашу курстарын ұйымдастырды.
1921 жылы ол Семей қаласына қоныс аударып, қазақтың жас жазушылары мен өнерпаздарының ортасына қосылды. Осы жерде Иса өз өнерін жетілдіріп, әдебиет пен сахнаға жақындай түсті. Семейде өткен түрлі мәдени іс-шараларда, театр қойылымдарында, әдеби кештерде белсенділік танытты.
1920-жылдардың ортасына қарай Иса Байзақовтың есімі республикалық деңгейде таныла бастады. Ол ел арасына шығып, айтыстарға қатысып, халықтың сүйіспеншілігіне бөленді.
Шығармашылық жолы және жетістіктері
Иса Байзақовтың шығармашылық мұрасы кең әрі көпқырлы. Ол — ақын, айтыскер, әнші, композитор және театр әртісі ретінде қазақ мәдениетінің әр саласында із қалдырған тұлға.
Оның әдебиеттегі алғашқы танымал туындысы — «Құралай сұлу» дастаны. Бұл шығармада қазақ фольклорының дәстүрі мен жаңа поэзияның элементтері үйлескен. Дастан табиғат пен махаббат, адам мен тағдыр арасындағы нәзік байланысты жырлайды. «Құралай сұлу» қазақ әдебиетінің поэтикалық қазынасына айналды.
Иса Байзақов кеңестік дәуірде қоғамдағы өзгерістерді де өз шығармаларында көркем бейнелей білді. Оның «Қызыл сұңқарлар» поэмасы революция тақырыбына арналған тұңғыш ірі эпикалық туындылардың бірі саналады. Бұл поэмада жаңа қоғам орнату жолындағы күрес, халықтың арман-мұраты көрініс табады.
Ол сондай-ақ айтыс өнерінің нағыз шебері болды. Иса Байзақов пен Нұрлыбек Баймұратов, Қуанышбай, Кемпірбай сияқты айтыскерлер арасындағы өнер сайыстары қазақ мәдениетінде аңызға айналған.
Сонымен қатар Иса музыкалық шығармаларымен де танымал. Ол көптеген халық әндерін өңдеп, жаңа әуендер жазды. Оның орындауындағы халық әндері мен өз туындылары ел ішінде кең тарады.
Театр өнеріне де елеулі үлес қосты. Ол алғашқы қазақ кәсіби театрларының бірі – Семей драма театрында жұмыс істеп, актер ретінде көптеген рөлдерде ойнады. Оның сахналық шеберлігі мен табиғи артистизмі көрермендердің жүрегін жаулады.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Иса Байзақов – заманның күрделі кезеңінде өмір сүрген адам. Кеңес дәуірінің алғашқы жылдарында ол жаңа қоғам идеясын қолдап, халықты білімге, мәдениетке шақырды.
Ол өз поэзиясы арқылы халықты еңбек етуге, оқу-білімге ұмтылуға үндеді. Оның шығармаларында әлеуметтік теңдік, әділдік, адамгершілік тақырыптары жиі көрініс тапқан.
Дегенмен, кеңестік идеологияның қатал шеңберінде өмір сүрген ақынның шығармашылығында белгілі бір саяси шектеулер де байқалды. Иса кейде билік ұстанымына бейімделуге мәжбүр болды. Соған қарамастан, оның туындылары өзегінде ұлттық рух пен халықтық сипат жоғалған жоқ.
Жеке өмірі
Иса Байзақовтың жеке өмірі туралы деректер көп сақталмағанымен, ол өмір бойы өнерге адал, халыққа қызмет етуді басты мұрат еткен тұлға болғаны белгілі.
Ол өмір бойы ел аралап, шығармашылық сапарда жүрді. Халықтың қуанышы мен қайғысын бірге бөлісіп, өнерін ел игілігіне арнады. Оның қарапайымдылығы, мейірімділігі мен адамгершілігі жайында замандастарының естеліктерінде жиі айтылады.
Отбасылық өмірінде де ол сүйіспеншілік пен сыйластықты жоғары қойған. Алайда шығармашылық сапарлар мен үнемі ел аралау оның жеке өмірін күрделендірген.
Мұрасы мен маңызы
Иса Байзақовтың мұрасы — қазақ мәдениетінің рухани байлығының бір бөлігі. Ол өз дәуірінде ғана емес, кейінгі ұрпақ үшін де шабыт көзі болып қалды.
Оның жырлары мен әндері халық жүрегінде сақталды. Байзақовтың шығармашылығы қазақ өнерінің дамуына зор ықпал етті. Ол халық поэзиясы мен жазба әдебиеттің арасын жалғаған, ұлттық өнердің жаңа деңгейге көтерілуіне жол ашқан тұлға болды.
Бүгінгі таңда Иса Байзақовтың есімімен мектептер, мәдениет үйлері аталады. Оның шығармалары мектеп бағдарламасына енгізілген, зерттеу еңбектерінің нысанына айналған.
