Күн бір сағат ұзарады: Табиғи құбылыс түсіндірмесі
Адамзат ерте заманнан бері табиғи құбылыстарды зерттеп, олардың заңдылықтарын түсінуге тырысты. Жер шарының күн мен түн циклдарына қатысты қозғалысы адамдар үшін үлкен маңызға ие болды. Қыстан кейін күннің ұзара бастауы – табиғаттың қайта жаңғыруының белгісі ретінде қабылданады. “Күн бір сағат ұзарады дегенді қалай түсінуге болады?” деген сұрақ көбінесе қысқы күн тоқырауынан кейінгі өзгерістермен байланысты. Бұл құбылысты толығырақ қарастырайық.
Күннің ұзақтығы қалай өзгереді?
Күннің ұзақтығы Жердің Күн айналасындағы қозғалысына байланысты өзгереді. Жер Күнді эллипстік орбита бойынша айналып, бір жыл ішінде төрт негізгі астрономиялық кезеңді бастан өткереді:
- Қысқы күн тоқырауы (21-22 желтоқсан) – күн ең қысқа, ал түн ең ұзақ уақытқа созылады.
- Көктемгі күн мен түн теңелуі (20-21 наурыз) – күн мен түннің ұзақтығы теңеседі.
- Жазғы күн тоқырауы (20-21 маусым) – күн ең ұзақ, ал түн ең қысқа уақытқа дейін қысқарады.
- Күзгі күн мен түн теңелуі (22-23 қыркүйек) – күн мен түн тағы да теңеледі.
Қысқы күн тоқырауынан кейін күннің ұзақтығы арта бастайды, ал жазғы күн тоқырауынан кейін керісінше, күн қысқарады. Жылдың әр кезеңінде күн ұзындығының өзгеруі әртүрлі жылдамдықпен жүреді.
Неге күн бір сағатқа ұзарады?
Жердің эклиптика жазықтығында 23,5° еңкіштік бұрышпен айналуы оның жыл мезгілдерінің ауысуына әсер етеді. Қысқы күн тоқырауынан кейін күн ұзақтығы біртіндеп артып, ақпан-наурыз айларында айтарлықтай байқала бастайды. Күннің бір сағатқа ұзара бастауы – Жердің осьтік еңкіштігі мен Күнге қатысты қозғалысына байланысты табиғи процесс.
Аймақтарға байланысты күн ұзындығының өзгеруі
Жер шарының әртүрлі аймақтарында күн ұзақтығы әртүрлі өзгереді. Экваторға жақын жерлерде күннің ұзындығы жыл бойы шамамен тұрақты болады, ал полярлық аймақтарда күннің өзгерісі өте үлкен болады.
- Қазақстанның оңтүстігінде (Алматы, Шымкент) күн қыс мезгілінде қатты қысқармайды, бірақ ұзара бастағаны бірден байқалады.
- Қазақстанның солтүстігінде (Петропавл, Көкшетау, Павлодар) күн қыс мезгілінде өте қысқа болып, көктемге қарай жылдам ұзара бастайды.
- Полярлық аймақтарда қысқы мезгілде бірнеше ай бойы күн мүлдем көрінбейді, ал жазда күн 24 сағат бойы батпайды.
Күннің ұзаруы адам өміріне қалай әсер етеді?
Күннің ұзақтығының артуы адамның физикалық және психологиялық жағдайына оң әсер етеді. Күн жарығы адамның биологиялық сағатын реттеп, сергектік пен қуат береді. Сонымен қатар, күн сәулесінің ұзақтығы:
- Д витаминінің өндірісін арттырып, иммундық жүйені күшейтеді;
- Көңіл-күйді жақсартып, маусымдық депрессияның алдын алады;
- Ағзаның белсенділігін арттырып, еңбек өнімділігін көтереді;
- Ауыл шаруашылығына оң әсер етеді, себебі фотосинтез процесі күшейеді.
Күннің ұзақтығы және ауыл шаруашылығы
Күннің ұзақтығы ауыл шаруашылығына тікелей әсер етеді. Күннің көбірек түсуі өсімдіктердің фотосинтезін жақсартып, өнімділікті арттырады. Қазақстанда көктем мезгілінде күннің ұзақтығы артуы егін шаруашылығына үлкен мүмкіндік береді. Диқандар үшін күннің ұзақтығы мен жылылықтың артуы көктемгі егін егу жұмыстарына қолайлы жағдай туғызады.
