Көлбақа қалай тыныс алады – Қызықты фактілер мен биология
Сіз көлбақаны алғаш көргенде, оның секіріп жүрген әдемі қозғалысына немесе суда еркін жүзген сәтіне қызығасыз. Бірақ осы кішкентай қосмекенді тіршілік иесінің ішкі құрылысы, әсіресе тыныс алу жүйесі, табиғаттағы ерекше бейімделулердің бірі екеніне назар аудардыңыз ба? Бұл мақалада біз көлбақаның тыныс алу жолдарының құрылымын, даму кезеңдеріне байланысты тыныс алуының өзгеруін және оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын жан-жақты қарастырамыз.
Көлбақа — қос мекенді тіршілік иесі
Көлбақа — қосмекенділер класына жататын жануар. Бұл дегеніміз, ол өмірінің бір бөлігін суда, бір бөлігін құрлықта өткізеді. Мұндай тіршілік салтына бейімделу үшін екі түрлі тыныс алу тетігі дамыған. Олар:
- Желбезек арқылы тыныс алу
- Өкпе және тері арқылы тыныс алу
Тіршілік кезеңіне қарай тыныс алу түрлері өзгереді
Көлбақаның тыныс алу жүйесін түсіну үшін, алдымен оның дамуын қарастырған жөн. Көлбақалар жұмыртқадан итшабақ түрінде шығады. Итшабақтарда балықтар сияқты желбезек болады. Олар су астында тек осы желбезек арқылы оттегін сіңіреді. Бұл кезеңде өкпе болмайды, өйткені итшабақ тек суда тіршілік етеді.
Өсу барысында көлбақаның денесінде күрделі өзгерістер жүреді: аяқтар пайда болады, құйрығы қысқарады, ең бастысы — өкпе дамиды. Бұл кезде судағы тыныс алу баяулап, құрлықтағы тыныс алу үшін арнайы механизмдер дамиды.
Өкпе — негізгі тыныс алу органы
Ересек көлбақаның басты тыныс алу мүшесі — өкпе. Оның өкпесі адамдардікіндей күрделі емес, бірақ ауа алмасу үшін жеткілікті. Көлбақа мұрны арқылы ауаны ішке тартады, бірақ кеуде қуығын кеңейту арқылы емес, арнайы тамақ бұлшықеттерінің қозғалысы арқылы тыныс алады. Бұл процесс былай жүреді:
- Көлбақа мұрын тесіктерін ашып, ауаны ауыз қуысына тартады.
- Содан соң мұрын тесіктері жабылып, төменгі жақ жоғары көтеріледі.
- Бұл кезде ауа өкпеге итеріледі.
Осы механизм арқылы көлбақа ауаны өкпесіне жеткізіп, оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын шығарады.
Тері арқылы тыныс алу — ерекше қабілет
Көлбақаның ең таңғажайып қабілеттерінің бірі — тері арқылы тыныс алу. Оның терісі ылғалды әрі жұқа болады. Тері бетіндегі қан тамырлары арқылы көлбақа оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын сыртқа шығарады. Бұл процесс әсіресе салқын және дымқыл ортада маңызды рөл атқарады.
Мысалы, қыста көлбақа ұйқыға кетеді. Бұл кезде ол су түбінде тынышталып жатады. Мұндай жағдайда өкпе арқылы тыныс алу мүмкін емес. Сол кезде тері арқылы тыныс алу негізгі рөл атқарады.
Ауыз қуысының тыныс алу процесіне қатысы
Көлбақа тыныс алу үшін тек өкпе мен теріні емес, ауыз қуысын да белсенді пайдаланады. Ол жиі жұтқыншақ пен ауыз қуысын қозғалтумен айналысады. Бұл қозғалыс ауаның кіріп-шығуын қамтамасыз етеді. Ғалымдар көлбақаның тыныс алу жиілігі мен оның айналадағы температураға бейімделу қабілеті арасында тығыз байланыс бар екенін анықтаған.
Су мен құрлықтағы өмірге бейімделу
Көлбақаның тыныс алу жүйесі оның екі түрлі ортада — суда да, құрлықта да өмір сүруіне мүмкіндік береді. Бұл эволюциялық тұрғыдан өте үлкен жетістік. Жас кезінен бастап желбезекпен тыныс алып, ересек кезінде өкпе мен тері арқылы дем алуы — тіршілікке бейімділіктің тамаша мысалы.
Көптеген қосмекенділер секілді, көлбақа да қоршаған ортаның жағдайына сезімтал. Егер ауа ластанса немесе су құрамындағы оттегі мөлшері төмендесе, оның тыныс алу процесі бұзылады. Сондықтан көлбақалар — экологиялық тепе-теңдіктің бір көрсеткіші саналады.
