Көпен Әмірбек өмірбаяны – Қазақ сатирасының шебері, журналист және ойлы күлкі иесі
Көпен Әмірбек — қазақ сатирасының саңлағы, әзіл мен ойды қатар өрген қаламгер, журналист және театр қайраткері. Ол күлкі арқылы қоғамды тәрбиелеуді мақсат еткен, әр әзілімен адамды ойға жетелеген тұлға. Қазақ сөз өнерінде сатира жанрын жаңа белеске көтеріп, оны терең философиялық мәнге ие еткен санаулы қаламгерлердің бірі.
Көпен Әмірбек тек жазушы ғана емес, ұлттың рухани айнасына айналған тұлға болды. Оның еңбектері халықтың күнделікті өмірін, қоғамдағы келеңсіз құбылыстарды, адам бойындағы мінез-құлық кемшіліктерін әзілмен жеткізді. Ол күлкіге жеңіл-желпі көзқараспен қараған жоқ, керісінше, оны ойландыратын, тәрбиелейтін құрал ретінде қабылдады.
Қазақ әдебиеті мен журналистикасында Көпен Әмірбектің орны ерекше. Оның шығармаларының басты өзегі – қоғам, адам және заман арасындағы байланыс. Ол әр кезеңдегі әлеуметтік тақырыптарды шебер жеткізіп, сатираны ұлттық рухтың бір бөлшегіне айналдырды.
Kөпен әмірбек өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Көпен Әмірбек 1950 жылы 29 наурызда Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданына қарасты Ешкіқора ауылында дүниеге келген. Бала кезінен ауыл өмірінің тіршілігі мен табиғатын бойына сіңіріп өсті. Сол кездегі ауылдың тірлігі, адамдардың қарапайым өмірі, шынайы мінезі оның болашақтағы шығармашылық көзқарасының негізін қалады.
Әкесі мен анасы еңбекқор, ауыл шаруашылығында істеген жандар еді. Олар баласына адалдық пен еңбекқорлық қасиеттерін үйретті. Көпеннің балалық шағы сол ауылдың мәдени ортасымен тығыз байланысты болды. Мектеп кезінен әдебиет пен сахнаға қызығушылығы оянды. Мектептегі көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысып, сахнада түрлі рөлдер ойнады.
Жас Көпен сол кезеңде ауылдағы халық театрына қатысып, алғашқы рет көрермен алдында өнер көрсетеді. Бұл оның шығармашылық жолындағы алғашқы қадамы еді. Сол сәттен бастап оның бойындағы табиғи әзіл мен актерлік қабілет көзге түсті. Ол ауылдағы күнделікті жағдайды, адамдардың мінезін байқай отырып, сатиралық көзқарасын қалыптастыра бастады.
Көпеннің балалық шағы қарапайым болғанымен, рухани бай ортада өтті. Ауыл қарияларының әңгімесін тыңдап, олардың даналығынан үйренді. Сол әңгімелер мен тұрмыс көріністері оның кейінгі туындыларына өзек болды. Ол ауылды, ондағы адамдарды ерекше сүйді. Сондықтан оның шығармаларында ауыл өмірінің иісі мен қарапайым халықтың тілі жиі кездеседі.
Білім алуы және шығармашылық жолының басталуы
Орта мектепті тәмамдағаннан кейін Көпен Әмірбек білімін жалғастыру мақсатында Алматыға келеді. 1973 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) журналистика факультетін бітіреді. Университет қабырғасында жүргенде-ақ оның таланты мен сатиралық қабілеті байқалды. Студенттік газет-журналдарға сатиралық мақалалар, шағын әңгімелер мен пародиялар жаза бастады.
Ол тек оқуда ғана емес, қоғамдық жұмыстарда да белсенді болды. Университет сахнасында ойын-сауық кештер ұйымдастырып, өз достарымен бірге сатиралық көріністер қойды. Бұл оның шығармашылық қабілетін шыңдауға септігін тигізді.
Оқуды аяқтаған соң Көпен Әмірбек бірнеше жыл Қиыр Шығыстағы әскери-партиялық мектепте оқып, тәртіп пен ұйымдастырушылық қабілетін жетілдірді. Бұл тәжірибе оның өмірлік ұстанымын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды.
Елге оралған соң ол журналистика саласында еңбек жолын бастады. «Ара – Шмель» сатиралық журналы, «Білім және еңбек» журналы, «Қазақ әдебиеті», «Егемен Қазақстан» сияқты басылымдарда жұмыс істеді. Әр басылымда ол қоғамдағы өткір мәселелерді сатира арқылы көтеріп, өз оқырманын ойландыра білді.
Көпеннің алғашқы фельетондары мен әңгімелерінде ауыл өмірі, тұрмыстық жағдайлар, адамның ішкі мінез-құлқы шынайы бейнеленді. Оның тілі жеңіл, бірақ мазмұны терең еді. Осы кезеңде ол кәсіби журналист әрі сатирик ретінде қалыптасты.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Көпен Әмірбектің шығармашылығы — қазақ сатирасының жаңа кезеңін ашқан құбылыс. Ол күлкі мен ойды ұштастырып, қоғамның шындығын мысқыл арқылы жеткізді.
Ол журналистикадағы қызметімен қатар, сахналық өнерде де белсенді болды. Оның бастамасымен құрылған «Көпен келе жатыр!» атты сатиралық театр қазақ сатирасының тарихында ерекше орын алды. Бұл театр елдің түкпір-түкпірін аралап, халыққа ойлы күлкі сыйлады. Көпен сол театрда автор да, режиссер де, кейде орындаушы да болды.
Жазушының қаламынан көптеген сатиралық кітаптар туды. Олардың қатарында: «Тілім қышып барады», «Аты жоқ кітап», «Мың бір мысал», «Ауызбастырық», «Көкемнің көзі», «Өзіңді танисың ба?», «Па, шіркін, пародия!», «Көпен келе жатыр!» және басқа да туындылар бар. Бұл шығармалар қазақ әдебиетінде әзіл мен сынның үйлесімін көрсеткен ерекше еңбектер болып саналады.
Көпен Әмірбек аударма саласында да белсенділік танытты. Ол орыс және өзге халық жазушыларының мысалдарын қазақ тіліне аударып, ұлттық сатиралық мәдениетті байытты. Оның аудармалары арқылы қазақ оқырманы шетелдік сатирамен танысты.
Ол ұзақ жылдар бойы республикалық және халықаралық фестивальдерге қатысып, қазақ сатирасының мәртебесін көтерді. Мәскеу мен Ташкентте өткен бүкілодақтық әзіл-сықақ фестивальдерінде Көпеннің туындылары жоғары бағаланған.
Шығармашылығындағы басты ерекшелік — ұлттық рух пен заман шындығын қатар көрсету. Ол қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздік, бюрократия, жалғандық сияқты мәселелерді шебер мысқылдап, астарлап жеткізді. Көпеннің әрбір сатирасы — бір дәуірдің айнасы.
Еңбегі еленбей қалған жоқ. Ол Президент грантының иегері, «Парасат» орденінің және халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты атанды. Бұл марапаттар оның қазақ мәдениетіне қосқан үлесінің мойындалғанының айғағы.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Көпен Әмірбек сатираны тек күлдіру үшін емес, қоғамның айнасы ретінде қабылдады. Оның шығармаларында әлеуметтік әділетсіздік, тіл мәдениеті, адамгершілік, ұлттық сана мәселелері жиі көтеріледі.
Ол қоғамдағы қайшылықтарға бейжай қарамайтын тұлға болды. Әр әзілінде астарлы ой жататын. Мысалы, ол адамдар арасындағы жалғандықты, биліктегі кейбір формализмді сынмен жеткізді. Бірақ ешқашан дөрекі сөзге бармай, мәдениетті, астарлы күлкі арқылы пікірін білдірді.
Көпен Әмірбек кейде билік пен халық арасындағы қатынас туралы да қалам тербеді. Ол шындықты айту керек екенін, бірақ оны күлкі арқылы жеткізудің тиімді екенін айтатын. Оның ойынша, әзіл — қоғамдағы ауыр шындықты жұмсартып жеткізетін құрал.
Сонымен қатар, ол тіл мен мәдениет мәселесіне ерекше мән берді. Қазақ тілінің мәртебесін көтеруді, ұлттық сана мен рухты сақтауды жиі насихаттады. Оның сатиралық әңгімелерінде тілге деген құрмет, ана тілін қадірлеу сарыны айқын байқалады.
Көпеннің пікірінше, сатираның миссиясы — тек күлу емес, ойландыру. Ол әзілді қоғамның сауықтырушы күші ретінде қарады. Әрбір сатиралық туындысында қоғамдағы келеңсіз құбылыстарды жеңіл түрде сынға алып, адамды ізгілікке шақырды.
Жеке өмірі
Көпен Әмірбектің жеке өмірі де көпшілік назарында болды. Ол өмір бойы еңбексүйгіш, шынайы және адамгершілігі жоғары тұлға ретінде танылды. Отбасында қарапайым, әзілқой, бірақ принципшіл әке болды.
Оның өмірлік серіктері мен балалары туралы кейбір деректер белгілі. Ол өмірінің соңғы кезеңінде қайта үйленіп, 65 жасында ұлды болған. Жасы келгенде әке атанған ол бұл қуанышты ерекше бақыт деп санаған.
Көпен Әмірбек өмірінің көп бөлігін шығармашылыққа арнады. Бірақ ол отбасына да уақыт табуға тырысты. Оның әрбір сұхбатынан отбасысына деген сүйіспеншілігі байқалатын. Ол ұл-қыздарының тәрбиесіне мән беріп, оларға өмірдің мәнін әзіл арқылы түсіндірді.
Ол қай жерде жүрсе де, айналасындағыларға көтеріңкі көңіл күй сыйлайтын, әзілмен адамды баурайтын тұлға еді. Сондықтан да замандастары оны «күлкі мен қайырымдылықтың адамы» деп атайтын.
Мұрасы мен маңызы
Көпен Әмірбек — қазақ сатирасының алтын қазығы. Оның еңбектері ұлт руханиятына өлшеусіз үлес қосты. Ол күлкі арқылы қоғамға айна ұсынды, әрбір қалжыңында терең ой жатты.
Оның мұрасы бірнеше бағытты қамтиды:
– Әдеби мұра: жазған кітаптары мен пародиялары қазақ әдебиетінің ажырамас бөлігі.
– Сахналық мұра: «Көпен келе жатыр!» театры арқылы ол сатиралық өнердің жаңа форматын енгізді.
– Журналистикалық мұра: ол баспасөз беттерінде сатиралық журналистиканың үлгісін қалыптастырды.
– Тәрбиелік мұра: жастарға өмірлік, моральдық сабақ беретін өнегелі сөздер қалдырды.
Көпеннің қаламынан туған туындылар тек күлуге емес, ойлануға шақырады. Оның әр шығармасы – қоғамның рухани тазалығын сақтауға бағытталған. Ол күлкі мен мәдениеттің арасындағы нәзік шекараны дәл ұстады.
Қазақ әдебиеті тарихында Көпен Әмірбек сатира жанрын биік деңгейге көтерген тұлға ретінде есте қалды. Оның есімімен бірге қазақ сатирасының дәуірі де аталады. Ол артында күлдіріп қана қоймай, елді тәрбиелеген, ой салған мұра қалдырды.
