Каспий теңізі: Пайда болуы, ерекшеліктері және маңызы
Каспий теңізі – Еуразиядағы ең ірі тұйық су айдыны, әрі әлемдегі ең үлкен көл. Ол өзінің ерекше географиялық, экологиялық және экономикалық маңыздылығымен ерекшеленеді. Бұл мақалада Каспий теңізі қалай пайда болды? деген сұраққа жан-жақты жауап береміз.
Геологиялық қалыптасу тарихы
Каспий теңізінің тарихы миллиондаған жылдар бұрын басталған. Ғалымдардың зерттеуінше, бұл су айдыны ежелгі Тетис мұхитының қалдығы болып табылады. Жердің геологиялық дамуы барысында Тетис мұхиты біртіндеп тартылып, оның орнында бірнеше су айдындары мен теңіздер қалыптасты.
Бұдан 5,5 миллион жыл бұрын қазіргі Каспийдің орнында үлкен су қоймасы болған. Кейінгі тектоникалық өзгерістер әсерінен оның деңгейі төмендеп, қазіргі формасына жақындай түсті. Жер қабығының қозғалысы және климаттың өзгеруі теңіздің көлемін үнемі өзгертіп отырды.
Каспий теңізінің ерекшеліктері
Каспий теңізі мұхиттармен тікелей байланысы жоқ тұйық су айдыны болғандықтан, оның экологиялық және гидрологиялық ерекшеліктері ерекше.
Ауданы: 371 000 км²
Ең терең жері: 1025 м
Тұздылығы: 1,2% (өзендермен салыстырғанда тұздырақ, бірақ мұхиттардан әлдеқайда тұщы)
Суының деңгейі: Мұхиттардан тәуелсіз өзгеріп отырады
Бұл теңізге көптеген өзендер құяды, олардың ішіндегі ең ірілері – Еділ, Жайық, Терек, Кура және Сулак. Алайда теңізден бірде-бір өзен ағып шықпайды, яғни су булану арқылы ғана таралады.
Климат пен экологиялық жағдай
Каспий теңізінің айналасындағы климат әртүрлі. Солтүстігі қоңыржай-континенталды болса, оңтүстігі субтропиктік және шөлді аймаққа жақын. Бұл теңіздің экожүйесіне де әсер етеді.
Теңіз деңгейінің өзгеруі – ең үлкен экологиялық мәселе. Соңғы жүз жылда су деңгейі бірнеше метрге өзгеріп отырды. Бұл құбылыс жауын-шашын мөлшері, өзендер ағысы және буланумен байланысты.
Биоалуантүрлілік – Каспийдің тағы бір маңызды ерекшелігі. Онда осетр балығы, килька, сазан, шортан сияқты көптеген балық түрлері мекендейді. Сонымен қатар, Каспийде тек осы аймақта кездесетін каспий итбалығы (Phoca caspica) өмір сүреді.
Мұнай және газ қоры – теңіз маңы елдері үшін аса маңызды ресурс. Каспий теңізі мұнай мен газ қоры жағынан әлемдегі ең бай аймақтардың бірі. Алайда мұнай өндіру экологиялық проблемалар тудырып, теңіз фаунасы мен флорасына әсер етуде.
Теңіз маңы елдері және экономикалық маңызы
Каспий теңізі бес мемлекетпен шектеседі:
Қазақстан – теңіздің ең ұзын жағалауы бар мемлекет.
Ресей – Каспий арқылы Солтүстік Кавказ және Астрахань аймағын экономикалық тұрғыда дамытады.
Әзербайжан – Каспий арқылы мұнай экспорттайтын басты елдердің бірі.
Түрікменстан – газ өндірісімен танымал.
Иран – Каспийдің оңтүстігіндегі маңызды ойыншылардың бірі.
Каспий теңізі арқылы сауда жолдары, балық шаруашылығы, туризм және мұнай-газ тасымалы дамып келеді. Әсіресе, Қазақстан мен Әзербайжан теңіз арқылы мұнай мен газ тасымалдайтын ірі инфрақұрылымдарға ие.
Қоршаған ортаға әсері және болашақ мәселелері
Каспий теңізіне адам қызметінің әсері жыл сайын артып келеді.
Мұнай өндіру теңіз экожүйесіне кері әсерін тигізіп, судың ластануына әкелуде.
Браконьерлік және балық аулау көптеген түрлердің популяциясын азайтуда.
Климаттың өзгеруі теңіз деңгейін реттеуге қиындықтар туғызып отыр.
Экологтар теңіздегі биоалуантүрлілікті сақтау үшін мемлекетаралық келісімдер жасауды және мұнай-газ өндірісін реттеуді ұсынады.
