Кітапхана сөзі табыс септігінде қалай өзгереді?
Қазақ тілінің грамматикасы – өте күрделі әрі қызықты сала. Тіліміздегі әрбір сөз белгілі бір септік жалғауын қабылдау арқылы сөйлемдегі мағынасы мен қызметін өзгертеді. Солардың бірі – табыс септігі. Бұл септік атау септігіндегі зат есімге жалғанып, оның тікелей іс-әрекетке қатысты екенін білдіреді.
Бұл мақалада кітапхана сөзі табыс септігінде қалай болады деген сұраққа жан-жақты жауап беріп, табыс септігінің ерекшеліктерін қарастырамыз.
Табыс септігінің мағынасы және қызметі
Табыс септігі сөйлемде іс-әрекеттің тікелей объектісін көрсетеді. Яғни, етістік қандай затқа бағытталып тұрғанын білдіреді.
Табыс септігінің сұрақтары:
- Кімді?
- Нені?
Мысалдар:
- Мұғалім оқушыны шақырды. (Кімді?)
- Біз жаңа кітапты алдық. (Нені?)
Көріп отырғанымыздай, табыс септігіндегі сөздер міндетті түрде -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті жалғауларын қабылдайды.
Кітапхана сөзі табыс септігінде қалай өзгереді?
“Кітапхана” сөзі – қазақ тілінде зат есім және ол дауысты дыбысқа аяқталады. Осыған байланысты ол табыс септігінде “кітапхананы” болып өзгереді.
Мысалдар:
- Біз кітапхананы араладық.
- Ол жаңа кітапхананы салуға көмектесті.
- Студенттер кітапхананы таңдады.
Бұл сөйлемдерде “кітапхананы” сөзі іс-әрекеттің объектісі ретінде қолданылып тұр.
Табыс септігінің қолданылу ерекшеліктері
Табыс септігін қолдану кейбір жағдайларда өзгеріп отырады. Ол негізінен сөздің белгілі немесе белгісіздік мәніне байланысты.
1. Белгілілік мәні:
Табыс септігі жалғауын алған сөздер көбіне нақты белгілі бір затты білдіреді.
Мысалдар:
- Мен кітапхананы жақсы көремін. (Белгілі кітапхана туралы айтып тұр)
- Олар кітапхананы жөндеді. (Белгілі бір кітапхана жөнінде сөз болып тұр)
2. Белгісіздік мәні:
Кейбір жағдайда табыс септігі жалғауы түсіп қалуы мүмкін. Бұл көбінесе сөйлем құрылымына байланысты.
Мысал:
- Біз кітапханаға бардық.
- Ол кітапхана іздеді.
Бұл сөйлемдерде “кітапхана” жалпы ұғымда қолданылып тұр, ал нақты белгілі бір кітапхана айтылса, “кітапхананы” түрінде қолданылады.
Табыс септігінің жұрнақтары және олардың үндесім заңына сәйкестігі
Қазақ тілінде табыс септігінің жалғаулары сөздің соңғы дыбысына байланысты түрленеді.
| Негізгі сөз | Табыс септігінде | Ескерту |
|---|---|---|
| кітапхана | кітапхананы | Дауысты дыбысқа аяқталған сөздерге -ны/-ні жалғанады |
| кітап | кітапты | Қатаң дауыссызға аяқталған сөздерге -ты/-ті жалғанады |
| үй | үйді | Үнді дауыссызға аяқталған сөздерге -ды/-ді жалғанады |
Кітапхана сөзі дауысты дыбысқа аяқталатындықтан, оған “-ны” жалғауы қосылады.
Табыс септігінің сөйлемдегі орны
Табыс септігіндегі сөздер көбіне сөйлемде бастауыш пен баяндауыштың ортасында орналасады.
Дұрыс:
- Біз кітапхананы жөндеуге шешім қабылдадық.
- Ол кітапхананы мақтады.
Дұрыс емес:
- Біз жөндеуге кітапхананы шешім қабылдадық.
Сондықтан сөздердің орналасуын ескеру маңызды.
Табыс септігімен шатастыруға болатын септіктер
Кейде табыс септігін барыс немесе ілік септігімен шатастыру мүмкін.
1. Барыс септігі (-ға, -ге, -қа, -ке)
Бұл септік іс-әрекеттің бағытын білдіреді.
Мысал:
- Біз кітапханаға бардық.
Бұл жерде “кітапханаға” сөзі барыс септігінде, яғни бағытты көрсетіп тұр.
2. Ілік септігі (-ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің)
Бұл септік заттың кімге немесе неге тиесілі екенін білдіреді.
Мысал:
- Кітапхананың жаңа жобасы дайындалды.
