Литосфералық тақталардың қозғалысы: себептері мен әсері

Әлеміміздің құрлықтары мен мұхит түбіндегі қозғалыстардың астарында жатқан құпия – литосфералық тақталардың қозғалысы. Бұл табиғи құбылыс Жердің геологиялық құрылымын, рельефін, тіпті климаттық ерекшеліктерін анықтауда маңызды рөл атқарады. Сонымен, тақырыпты егжей-тегжейлі талдап көрейік.

Литосфера және оның құрылымы

Жер қабығы бірнеше қабаттан тұрады: ядро, мантия және литосфера. Литосфера – Жердің сыртқы қатты қабаты, ол құрлықтар мен мұхит табанын қамтиды. Бұл қабаттың қалыңдығы шамамен 100 км-ге дейін жетуі мүмкін. Литосфера тұтас емес, ол бірнеше үлкен және шағын бөліктерге – тақталарға бөлінген.

Тақталардың қозғалыс себебі неде?

Тақталар қозғалысының басты себебі – мантияда жүріп жатқан конвекциялық ағындар. Жердің ішкі қабатында орналасқан ыстық мантиядағы заттар жоғары көтеріліп, суыған соң төмен түседі. Бұл ағындар литосфералық тақталарды қозғалысқа келтіреді. Яғни, жер астындағы үнемі қозғалыстағы энергия – тақталардың да қозғалуының қозғаушы күші.

Қозғалыс түрлері

Литосфералық тақталар үш түрлі бағытта қозғала алады:

1. Дивергенттік (ажырау) – Тақталар бір-бірінен алыстайды. Мұндай қозғалыстар көбіне мұхит түбінде кездеседі, жаңа жер қыртысы пайда болады.
2. Конвергенттік (жақындасу) – Екі тақта бір-біріне қарай қозғалады. Бұл жерде бір тақта екіншісінің астына еніп, жер сілкіністері мен жанартаулардың пайда болуына себеп болады.
3. Трансформдық (қатарлас қозғалыс) – Тақталар бір-біріне жанасып, параллель бағытта қозғалады. Бұл кезде күшті жер сілкіністері жиі байқалады.

Қозғалыстың әсерлері

Тақталардың қозғалысы Жер бетінде айтарлықтай өзгерістер туындатады:

• Жер сілкіністері – Тақталар соқтығысқанда немесе бір-бірінің бойымен қозғалғанда кернеу жиналып, кейін күрт босайды.
• Жанартау атқылауы – Мантиядан шыққан магма жер бетіне шығып, жаңа жер бедерлерін қалыптастырады.
• Таулардың түзілуі – Екі құрлықтық тақта соқтығысқанда жер қабығы жиналып, таулы аймақтар пайда болады.
• Мұхит жоталары мен шұңқырлары – Мұхит табанында тақталардың ажырауы немесе бірінің астына енуі нәтижесінде түзіледі.

Қазіргі заманғы зерттеулер

Ғалымдар жер серіктері мен сейсмографиялық құралдар арқылы тақталардың қозғалысын үздіксіз бақылайды. Бұл мәліметтер арқылы жер сілкіністерінің ықтимал ошақтарын болжауға, табиғи апаттардың алдын алуға болады. Геологиялық уақыт аралығында бұл қозғалыстар құрлықтардың орнын өзгертіп, Жердің бейнесін айтарлықтай өзгерткен.