Мұхтар Әуезов өмірбаяны қысқаша – қазақ әдебиетінің классигі
Мұхтар Омарханұлы Әуезов – қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихындағы ең ірі тұлғалардың бірі. Ол – XX ғасырдағы ұлттық рухани жаңғырудың көрнекті өкілі, әлемдік деңгейде танылған жазушы, ғалым, қоғам қайраткері. Әуезовтің шығармашылығы арқылы қазақ әдебиеті жаңа белеске көтеріліп, ұлттық ой-сананың өрістеуіне зор ықпал жасалды. Оның ең басты еңбегі – ұлы Абайдың өмірі мен шығармашылығына арналған «Абай жолы» эпопеясы. Бұл туынды тек қазақ халқының ғана емес, күллі әлемнің рухани қазынасына айналды.
Мұхтар Әуезовтің өмір жолы күрделі тарихи кезеңдермен ұштасып жатыр. Ол – патшалық Ресейдің отарлық саясатына куә болған, кеңестік дәуірдің қатаң идеологиялық жүйесінде өмір сүрген, сонымен бірге ұлттық болмысты сақтап, әдебиет арқылы халықтың арман-мұратын жеткізген қайраткер. Оның еңбектерінде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, дүниетанымы терең бейнеленген.
Әуезов тек жазушы емес, ол драматург, әдебиеттанушы, публицист, педагог, аудармашы және қоғам қайраткері ретінде де тарихта із қалдырды. Сондықтан оның өмірі мен шығармашылық жолын қысқаша болса да кеңірек талдау – қазақ халқының рухани тарихын түсінуге жол ашады.
Мұхтар әуезов өмірбаяны қысқаша
Балалық шағы мен отбасы
Мұхтар Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданындағы Шыңғыстау бөктерінде дүниеге келген. Әкесі – Омархан, руы тобықты, дәулетті әрі оқыған, сауатты адам болған. Шешесі – Нұржамал да қазақы тәрбиемен өскен, өнерге бейім, мейірімді жан еді.
Мұхтар әкеден ерте жетім қалады. Әкесі Омархан 1900 жылы қайтыс болғандықтан, жас Мұхтарды атасы Әуез бауырына басып тәрбиелейді. Әуез қарт көзі ашық, дәстүр мен ел тарихын жақсы білетін, ауыз әдебиетінен мол хабардар адам болған. Сондықтан болар, болашақ жазушы бала күнінен халық ертегілерін, батырлық жырларды, ақындар айтысын тыңдап өседі. Әуездің шаңырағы ауылдағы мәдени орта іспетті еді. Сол үйде Абайдың өлеңдері оқылып, әндері шырқалған.
Әуезовтің балалық шағы қазақ қоғамындағы аласапыран кезеңдермен тұспа-тұс келді. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы – патша өкіметінің отарлау саясаты күшейген уақыт. Қазақ даласында әлеуметтік теңсіздік, жер мәселесі, тұрмыс тапшылығы айқын көрінді. Осындай жағдайды өз көзімен көрген бала Мұхтардың жадында әділетсіздік пен езгінің бейнесі сақталып, кейінгі шығармаларына арқау болды.
Жастайынан зерек, алғыр Мұхтар ауыл молдасынан хат танып, кейін Семейдегі орыс-қазақ мектебіне түседі. Әуезовтің әжесі Дінәсіл мен әкесі Әуездің ағайындары жасөспірімнің оқу-білімге құштарлығын қолдап, оны ғылым жолына бағыттады. Бала Мұхтар ауылдағы балалардың ішінде ерекше білімге құмар болып, кітап оқуға, әңгіме тыңдауға әуес еді.
Отбасы тәрбиесі, халық ортасының ықпалы, Абай дәстүрі мен қазақтың бай ауыз әдебиеті Мұхтардың болашақ жазушылық қабілетінің қалыптасуына негіз қалады.
Оқуы және алғашқы қадамдары
1910 жылы Мұхтар Семейдегі бес жылдық орыс-қазақ училищесіне түседі. Мұнда ол орыс тілі мен әдебиетін, тарих, география пәндерін үйреніп, көкжиегін кеңейтті. 1914 жылы ол Семейдегі мұғалімдер семинариясына қабылданады. Бұл оқу орны оның болашағын айқындап берді. Семинарияда ол орыс және еуропа әдебиетінің классиктерін оқып, гуманитарлық білім алды.
Осы кезеңде Мұхтар Әуезовтің әдебиетке деген қызығушылығы арта түсті. Ол Абайдың шығармаларын терең танып, ұстазы сияқты ойшыл болуға ұмтылды. Семинарияда жүргенде орыс жазушылары – Пушкин, Лермонтов, Толстой, Достоевский еңбектерімен танысып, оларды қазақшаға аударуға машықтанады.
1917 жылы Ресейде Ақпан және Қазан төңкерістері болып, қоғамдық-саяси жағдай күрт өзгереді. Мұхтар осы тарихи кезеңде қазақ жастарының «Алаш» қозғалысына жақын болып, ұлттық мүддені қорғауға талпынды. Семейде ашылған «Алаш» партиясының бөлімшелерінің жұмысына белсене қатысып, жастардың көзқарасына ықпал етті.
1918 жылы Мұхтар Әуезов Семейде «Абай» атты әдеби-мәдени қоғам құруға атсалысты. Бұл қоғамның мақсаты – Абай мұрасын насихаттау, қазақ әдебиетін өркендету еді. Бұл – жас жазушының әдебиетке ресми түрде қадам басқан тұсы.
1923 жылы ол Ташкентке барып, Орта Азия мемлекеттік университетінің филология факультетінде білім алады. Кейін 1928 жылы Ленинград мемлекеттік университетіне түсіп, шығыстану факультетінде оқып, ғылыми ізденістерін тереңдетеді.
Осылайша Әуезовтің білім жолы қазақ даласынан басталып, орыс және әлемдік ғылым мен әдебиетпен ұштасып, оның тұлғалық қалыптасуына ықпал етті.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Әуезовтің әдеби қызметі 1917 жылы жазған «Еңлік – Кебек» пьесасынан басталады. Бұл – қазақ драматургиясының алғашқы туындыларының бірі саналады. Драма халық арасындағы ескі салт пен жаңа заман арасындағы қайшылықты көрсетіп, қоғамға ой салды.
1920–1930 жылдары ол көптеген әңгіме, повесть, пьеса жазды. «Қорғансыздың күні», «Кінәмшіл бойжеткен», «Оқыған азамат», «Қараш-Қараш оқиғасы» сияқты шығармаларында қазақ қоғамындағы әлеуметтік әділетсіздікті, кедейлердің ауыр тұрмысын суреттеді.
Драматургия саласында да елеулі еңбектер қалдырды. «Айман – Шолпан», «Түнгі сарын», «Қарақыпшақ Қобыланды» пьесалары театр сахнасында қойылып, халық сүйіспеншілігіне бөленді.
Әуезовтің басты туындысы – «Абай жолы» роман-эпопеясы. Бұл еңбек 1942 жылдан бастап жарық көріп, 1950-жылдары толық аяқталды. Эпопея төрт томнан тұрады, онда ұлы ақын Абайдың өмірі мен қазақ қоғамының әлеуметтік-тарихи келбеті жан-жақты суреттелген. Бұл шығарма үшін Мұхтар Әуезов 1959 жылы Лениндік сыйлыққа ие болды.
Әуезов тек жазушы ғана емес, ғалым да болды. Ол Қазақ мемлекеттік университетінде ұстаздық етіп, қазақ әдебиеті тарихын зерттеді. «Әдебиет тарихы» (1927) атты еңбегі – қазақ әдебиеттану ғылымының алғашқы негізін қалаған еңбек.
Жазушы аударма саласында да өнімді еңбек етті. Ол Шекспирдің «Отелло», Гогольдің «Ревизор» сияқты классикалық шығармаларын қазақ тіліне аударды. Бұл қазақ мәдениетін әлемдік әдебиетпен сабақтастырды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Мұхтар Әуезовтің саяси көзқарастары күрделі болды. Жастық шағында ол Алаш қозғалысына жақын болып, ұлттық тәуелсіздікті қолдады. 1918–1919 жылдары Алаш партиясы қызметіне қатысып, қазақ жастарын ағартуға шақырды.
Алайда кеңестік билік орнағаннан кейін ол саяси қысымға ұшырап, Алашшыл деген айып тағылды. 1930 жылы Әуезов қамауға алынып, бірнеше ай тергелді. Кейіннен ол Кеңес өкіметімен ымыраға келіп, әдебиет пен ғылымға ден қоюға мәжбүр болды.
Әуезов кеңестік идеологияға қарсы шықпаса да, өз шығармаларында халықтың арман-тілегін, ұлттық болмысын суреттеуден тайынған жоқ. Ол әділетсіздікті бейнелеу арқылы қоғамды ойландыруға тырысты.
Жеке өмірі
Мұхтар Әуезовтің жеке өмірі де күрделі болды. Ол алғаш рет Дәметкен есімді қызға үйленгенімен, тұрмысы ұзаққа бармады. Кейін Нәзипа Құлжановамен некелесті, бірақ бұл да сәтсіз аяқталды. Оның тұрақты жан жары Фатима Ғабитова болды. Фатима – репрессияға ұшыраған ақын Ілияс Жансүгіровтің жесірі еді.
Мұхтардың отбасында балалар өсіп, олар әке жолын жалғастырып, ғылым мен мәдениет саласында еңбек етті. Әуезовтің жеке өміріндегі қайшылықтар мен сынақтар оның шығармашылық тағдырына да әсер еткен.
Мұрасы мен маңызы
Мұхтар Әуезовтің мұрасы – қазақ халқының мәңгілік рухани қазынасы. Оның шығармалары арқылы қазақ әдебиеті әлемдік деңгейге көтерілді. «Абай жолы» эпопеясы 30-дан астам тілге аударылып, шетел оқырмандарының ыстық ықыласына бөленді.
Жазушының ғылыми еңбектері қазақ әдебиетінің тарихын жүйелеуге, фольклор мен Абай шығармашылығын зерттеуге жол ашты. Әуезов негізін қалаған ғылыми мектеп әлі күнге дейін жалғасын табуда.
Бүгінде Қазақстанда Мұхтар Әуезовтің есімі мектептерге, университеттерге, көшелерге берілген. Алматыдағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры да оның есімімен аталады. 1961 жылы Алматыда жазушыға арналып әдеби-мемориалдық үй-мұражай ашылды.
Әуезов – ұлттық болмысты әлемдік деңгейде паш еткен тұлға. Оның еңбектері қазақ халқының тарихы мен мәдениетін терең түсінуге көмектеседі.
