Махмұд Қашқари өмірбаяны – түркі тілдерінің ұлы зерттеушісі
Махмұд Қашқари – түркі өркениетінің ең көрнекті өкілдерінің бірі, XI ғасырда өмір сүрген ұлы ғалым, лексикограф, тіл зерттеушісі, этнограф, тарихшы және географ. Оның есімі күллі түркі әлемінде ғылым мен мәдениеттің символына айналған. Махмұд Қашқари ең алдымен адамзат тарихында алғаш рет бүкіл түркі халықтарының тілін, мәдениетін, географиясын және тұрмыс-тіршілігін ғылыми жүйеге түсіріп, «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі тілдерінің сөздігі») атты ұлы еңбегін жазған ғалым ретінде мәңгі есте қалды.
Бұл еңбек түркі халықтарының тілі мен мәдениетінің ортақ мұрасы ретінде бағаланады. Ол тек тілдік сөздік емес, сонымен қатар түркі дүниетанымының, этникалық құндылықтарының, фольклорлық мұрасының энциклопедиясы іспетті шығарма. Махмұд Қашқари өз заманында білім мен ғылымның биік шыңына көтеріліп, түркі өркениетінің әлемдік ғылым кеңістігіндегі орнын айқындаған тұлға болды.
Оның шығармашылығы мен еңбектері тек түркітану саласында ғана емес, жалпыадамзаттық мәдениет тарихында да ерекше орын алады. Махмұд Қашқари еңбектерінің арқасында XI ғасырдағы түркі тайпаларының тілі, дәстүрі мен наным-сенімі, қоғамдық құрылымы жайлы баға жетпес деректер бүгінгі күнге жетті.
Махмұд қашқари өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Махмұд Қашқари шамамен 1029–1038 жылдар аралығында дүниеге келген деп есептеледі. Ол қазіргі Қырғызстан аумағындағы Ыстықкөл маңындағы Қашқар қаласында немесе оған жақын Барсхан елді мекенінде туған. Сол себепті кейбір деректерде оның есімі «Махмұд ибн әл-Хұсайын әл-Қашқари» немесе «Махмұд Барсхани» деп те аталады.
Ғалымның шыққан тегі – Қарахан әулетінің ақсүйек өкілдерінен болған. Бұл әулет X–XI ғасырларда Орта Азия мен Шығыс Түркістанды билеген қуатты түркі әулеті еді. Махмұдтың әкесі Хұсайын ибн Мұхаммед Қараханидтер билеушілерінің бірі болған, яғни Махмұд хан тұқымынан шыққан білімді, зиялы әулетке жатты.
Махмұд Қашқари балалық шағынан бастап ерекше зерек, білімге құштар болып өскен. Ол ата-анасынан жақсы тәлім алып, өз дәуірінің білім орталықтарында тәрбиеленді. Қарахан мемлекетінде ислам діні мен араб мәдениеті кеңінен тараған кезең болатын. Сондықтан жас Махмұд балалық шағында-ақ құран, араб тілі, парсы тілі және түркі тілдерінің түрлі диалектілерін үйреніп шыққан.
Оның өскен ортасы мәдениеті бай, саяси өмірі күрделі, бірақ рухани тұрғыдан гүлденген аймақ еді. Қашқар мен Баласағұн сол дәуірдің ірі мәдени және сауда орталықтары болғандықтан, онда араб, парсы және түркі тілдері қатар қолданылған. Осы көптілді орта Махмұдтың лингвистикалық қабілетінің ерте дамуына үлкен әсер етті.
Бала кезінен-ақ ол халық арасында айтылатын мақал-мәтелдерге, жыр-дастандарға, халық аңыздарына ерекше қызығушылық танытты. Бұл қызығушылық кейін оның өмірлік ісіне – түркі тілдерін зерттеуге, олардың бай мұрасын жинақтауға айналды.
Білім алуы мен алғашқы қадамдары
Махмұд Қашқари өте жоғары білім алған тұлға болған. Ол алғашқы білімін Қашқар мен Барсхандағы медреселерде алады. Кейіннен сол дәуірдің ең ірі мәдени және ғылыми орталықтарының бірі – Бұхара мен Самарқандқа барып, білімін жалғастырғаны жайлы деректер кездеседі. Бұл қалаларда сол кезде әйгілі мұсылман ғалымдары, филологтар мен дінтанушылар дәріс беретін.
Махмұд Қашқари білім алған медреселерде ислам діні, шариғат ілімі, логика, философия, әдебиет, тарих, география және тіл білімі оқытылды. Ол бұл ғылымдардың барлығын меңгеріп, әсіресе тіл ғылымына ерекше ден қойды.
Жас ғалым өз дәуіріндегі барлық түркі тайпаларының тілдерін зерттеу мақсатында ұзақ сапарларға шығады. Ол Қашқардан бастап Жетісу, Ферғана, Сырдария, Еділ бойы, Орта Азия мен Орталық Қазақстан аймақтарын аралап, әртүрлі түркі тайпаларының тілдік ерекшеліктерін, сөздік қорын, әдет-ғұрыптарын, фольклорын жазып алған.
Оның зерттеу сапарлары кезінде оғыз, қыпшақ, қарлұқ, түргеш, йағма, ұйғыр, шығыс түркілері сияқты көптеген тайпалардың тілдері мен диалектілерін салыстырып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтаған. Бұл оның кейінгі ұлы еңбегіне дайындық кезеңі болды.
Махмұд Қашқари білімге және тілге деген махаббатын өмірінің соңына дейін сақтады. Ол өз еңбектерін жазу барысында араб тілін жетік меңгеріп, ғылыми шығармаларын сол тілде жазды, себебі ол кезде араб тілі халықаралық ғылым тілі болатын.
Шығармашылығы мен ғылыми еңбектері
Махмұд Қашқаридің есімін әлемге танытқан басты туындысы – «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі тілдерінің сөздігі») еңбегі. Бұл шығарма шамамен 1072–1077 жылдары жазылып, Бағдатта аяқталған.
Бұл еңбек үш жылдық ұзақ еңбектің нәтижесі ғана емес, өмір бойғы зерттеулер мен сапарлардың жемісі болды. «Диуани лұғат ат-түрк» – тек тілдік сөздік емес, сонымен қатар түркі халықтарының мәдениетін, тұрмысын, этнографиясын, дүниетанымын, поэзиясын қамтитын энциклопедиялық еңбек.
Кітапта шамамен 9000-ға жуық түркі сөзіне араб тілінде түсініктеме берілген. Махмұд Қашқари әр сөздің мағынасын, қолданылу орнын, грамматикалық ерекшелігін және диалектілік айырмашылығын нақты мысалдармен көрсеткен. Сонымен қатар, ол көптеген мақал-мәтелдер, жырлар, аңыздар, фольклор үлгілерін жинап, оларды мысал ретінде келтірген.
Бұл еңбекте Махмұд Қашқари алғаш рет түркі халықтарының картасын жасаған. Бұл карта – адамзат тарихындағы ең көне тілдік-этнографиялық карталардың бірі. Онда ол түркі тайпаларының орналасуын, олардың өзара байланысын және мәдени орталықтарын анық көрсеткен.
Ғалым өз еңбегінде түркі тілдерінің байлығын арабтарға көрсету мақсатын көздеген. Себебі ол кезде ислам әлемінде араб тілі басым тіл ретінде танылып, басқа халықтардың тілдері екінші қатарға ысырылып қалатын. Махмұд Қашқари болса, түркі тілінің де бай, жүйелі, поэтикалық және мәдени жағынан дамыған тіл екенін дәлелдеп шықты.
Оның еңбегінде мынадай атақты жолдар бар:
«Түркі тілін үйренген әрбір адам ақыл мен парасатқа ие болады, себебі түркілердің сөзі анық, ойы таза.»
Махмұд Қашқаридің бұл еңбегі кейінгі барлық түркітану ғылымының негізін қалады. Түркі тілдерін салыстырмалы зерттеу дәстүрі дәл осы ғалымнан бастау алады.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Махмұд Қашқари тек тілші немесе ғалым ғана емес, өз дәуірінің белсенді ойшылы, қоғам қайраткері болды. Ол Қарахан әулетінің өкілі ретінде мемлекеттік істер мен қоғамдық құрылымды да жақсы білген. Оның еңбектерінде сол заманның саяси ахуалы, түркі тайпаларының өзара қарым-қатынастары мен исламдану процесі кеңінен көрініс тапқан.
Махмұд Қашқари ислам дінін түркі халықтарының мәдениетімен үйлестіре қарастырды. Ол исламды түркі тілі мен дәстүрін жоймай, керісінше, оны байыту жолын ұсынды. Ғалымның көзқарасы бойынша, ислам діні мен түркі мәдениеті бір-бірін толықтыра алады.
Ол өз заманының саяси күрделілігіне қарамастан, түркі халықтарының бірлігі мен тілдік тұтастығын дәріптеді. Оның ойынша, түркі халықтарының күші олардың тіл бірлігінде жатыр. Сондықтан ол барлық түркілерге ортақ тілдік негіз қалыптастыруды көздеді.
Махмұд Қашқари түркілердің ақыл-парасаты мен өркениет құру қабілетіне жоғары баға беріп, оларды мәдени тұрғыдан кемел халық деп таныған. Ол өз еңбегінде түркілердің әскери батырлығын, қонақжайлығын, әділдігін және тіл тазалығын ерекше мақтан тұтқан.
Жеке өмірі
Махмұд Қашқаридің жеке өмірі жайлы деректер аз сақталған. Дегенмен, оның өмір жолына қарап, ол тұрмысқа жеңіл қарамаған, білім мен ғылымға өзін толық арнаған тұлға болғанын байқаймыз.
Ол өз дәуірінде жоғары мәртебелі әулеттен шыққанымен, билік пен байлыққа емес, ғылым мен білімге ден қойған. Махмұд Қашқари өз өмірінің соңғы жылдарын Бағдатта өткізген деген дерек бар. Бағдат сол кезде ислам әлемінің ең ірі ғылыми және мәдени орталығы еді.
Сол жерде ол өз еңбегін аяқтап, ғұмырының соңына дейін ғылыми жұмыстармен айналысқан. Кейбір зерттеушілер оның өмірінің соңғы кезеңін Қашқарда немесе Баласағұнда өткізген деп те болжайды.
Махмұд Қашқари шамамен 1101 жылы қайтыс болған деген пікір кең таралған. Бірақ нақты қай жылы, қай жерде жерленгені жайлы нақты дерек сақталмаған.
Мұрасы мен маңызы
Махмұд Қашқаридің еңбегі – тек түркі халықтарына емес, бүкіл әлемдік мәдениет пен ғылым тарихына қосылған баға жетпес мұра. Оның «Диуани лұғат ат-түрк» еңбегі кейінгі ғасырларда түркі тілдерін зерттеудің бастауы болып, қазіргі түркітану ғылымының негізін қалады.
XIX ғасырдың соңында бұл еңбек қайта табылып, зерттеліп, әлем ғалымдары арасында зор қызығушылық тудырды. 1915 жылы түрік ғалымы Әли Әмири Ыстамбұлда оның қолжазбасын тауып, кейін жариялаған. Осылайша, Махмұд Қашқаридің есімі қайта жаңғырып, түркі әлемінің рухани рәмізіне айналды.
Қазіргі таңда оның еңбегі барлық түркі елдерінде жоғары бағаланады. Түркия, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және басқа да елдерде Махмұд Қашқари атындағы университеттер, ғылыми орталықтар мен зерттеу институттары жұмыс істейді.
Махмұд Қашқари түркі халықтарының тарихи жадын сақтап, олардың мәдени бірегейлігін қорғауға зор үлес қосты. Оның мұрасы түркі әлемінің рухани тұтастығын бейнелейтін алтын көпір іспетті.
