Малдың төлін қалай атайды – Қазақша атаулар
Қазақ халқы – мал шаруашылығын ежелден кәсіп еткен, табиғатпен етене жақын халық. Төрт түлік малды қасиет тұтып, әрбірінің өзіне тән ерекшеліктерін, күтімін, тіршілік циклін жақсы білген. Сол себепті малдың жасына, түріне, түсіне, жынысына қарай атаулары да сан алуан. Ал бүгін біз малдың төліне байланысты қолданылатын атауларға арнайы тоқталмақпыз.
Төрт түлік және олардың төлі
Қазақ халқы төрт түлікті: қой, сиыр, жылқы және түйе деп бөлген. Әр түліктің төлінің өзіндік атауы мен оған қатысты қалыптасқан дәстүрлі ұғымдар бар. Кейде бұл атаулар аймақтық ерекшеліктерге байланысты сәл өзгеріп отыруы мүмкін.
1. Қой мен ешкінің төлі
Қой – қазақ халқының тіршілігінде ерекше орын алған түлік. Етінің, жүнінің, сүтінің пайдасы зор. Қойдың төлі – қозы деп аталады.
- Қозының жынысына қарай атаулары: еркегі – қошақан, ұрғашысы – қозы немесе қошақан деп те айтыла береді.
- Бір жастағы қозы – тоқты (ұрғашысы), қошқар (еркегі).
Ешкінің төлі де қойдікіне ұқсас, бірақ атауы басқа – лақ.
- Еркек лақ – теке лақ, ұрғашысы – шөже лақ немесе жай лақ.
- Бір жастан асқан ешкі – шыбыш (ұрғашы), теке (еркегі) деп аталады.
2. Сиырдың төлі
Сиыр малының төлі – бұзау деп аталады. Бұл атау барлық аймақта бірдей қолданылады.
- Еркек бұзау – торпақ, кейінірек тайынша, одан кейін өгіз не бұқа болады.
- Ұрғашысы – қашар, кейін тайлақ, құнажын, сиыр деп аталып, өздігінен төл бере бастайды.
Бұзау туған аналық сиыр – сауын сиыр деп аталып, ол сүт беру кезеңіне өтеді.
3. Жылқының төлі
Жылқы – қазақ үшін еркіндіктің, намыстың символы. Оның төлі – құлын деп аталады.
- Ұрғашы құлын – құнажын, кейін байтал, содан кейін бие болады.
- Еркек құлын – тай, кейін жабағы, дөнежін, айғыр немесе ат деп аталады.
Жылқы төлін өсіруде қазақтар ерекше мән берген. Құлынды бие аса күтімді қажет етеді, оған арнап арнайы қора, жайылым бөлінген.
4. Түйенің төлі
Түйе – шөлге төзімді, жүк көтеруге икемді түлік. Оның төлі – бота.
- Еркегі – нар, ұрғашысы – мая немесе тайлақ.
- Бір жасқа толған бота – тайлақ, екі жастан кейін – бұқа түйе немесе інген (ұрғашы).
Түйенің төлдеуі де ерекше қуанышты сәттердің бірі саналған. Әсіресе ботаның тұсауын кесу, бота мініп жүру – балалық шақтың жарқын естелігі.
Төл атауларының маңыздылығы
Қазақ тілінде малдың төлін атайтын сөздер тек атау ғана емес, сонымен қатар халықтың дүниетанымын, өмір салтын, салт-дәстүрін де көрсетеді. Бұл атаулар арқылы ұрпаққа табиғатпен үндестік, малға қамқорлық, еңбекке баулу сияқты құндылықтар сіңірілген.
Мысалы, балаға “қошақаным”, “құлыншағым”, “ботақаным” деп айту – тек еркелету емес, сонымен қатар қамқорлық пен мейірімділіктің белгісі.
Аймақтық ерекшеліктер
Кейбір өңірлерде төл атаулары сәл өзгеше болуы мүмкін. Мысалы:
- Қызылорда жақта қозыны – қошақан, қозақан десе,
- Батыс Қазақстанда бұзау сөзі орнына торпағым деп еркелетіп айту кең тараған.
Бұл ерекшеліктер – қазақ тілінің байлығы мен көркемдігін дәлелдейді.
