Медуза қалай тыныс алады – Қызықты фактілер

Теңіз әлемі — шексіз жұмбақтар мен кереметтерге толы. Соның бірі — мөлдір, жұмсақ, шеңбер тәрізді денесімен суда қалқып жүретін, өзге тіршілік иелеріне ұқсамайтын медузалар. Олар жайлы көп адам біле бермейді, әсіресе олардың тыныс алуы туралы. Адамдар мен жануарлар сияқты өкпе немесе желбезекке ие емес бұл тіршілік иесі қалай тірі қалады?

Медузаның дене құрылысы

Медуза — буынсыз, омыртқасыз теңіз жануары, олар желе тәрізді, көбіне мөлдір денелі, кейбір түрлері түрлі түсті болып келеді. Дене құрылысы екі негізгі қабаттан тұрады: сыртқы эктодерма және ішкі эндодерма, ал олардың арасында — мезоглея деп аталатын желе тәрізді зат орналасқан. Бұл құрылым оларға өте жеңіл әрі жүзуге икемді болуға көмектеседі.

Медузаның денесінде жүрек, қан тамыр жүйесі немесе өкпе жоқ. Бұл ерекшелік олардың тыныс алу жүйесінің өзгеше болуына себеп.

Тыныс алу процесі

Көптеген жануарлар оттегіні арнайы мүшелердің көмегімен алады — өкпе арқылы немесе судағы оттегіні сүзгіден өткізетін желбезектер арқылы. Алайда медузаларда бұл мүшелердің ешқайсысы жоқ. Сонда олар қалай тіршілік етеді?

Медузалар тыныс алуды диффузия арқылы жүзеге асырады. Бұл — өте қарапайым, бірақ тиімді процесс. Диффузия дегеніміз — газдардың (яғни оттегі мен көмірқышқыл газының) жоғары концентрациядан төмен концентрацияға қарай өздігінен қозғалу құбылысы.

Медузаның бүкіл денесі — өте жұқа әрі ылғалды қабықпен жабылған. Судың құрамындағы оттегі осы қабық арқылы денеге өтіп, жасушаларға тарайды. Ал жасушалардан шыққан көмірқышқыл газы кері бағытта сыртқа шығарылады. Осылайша, тыныс алу процесі ешқандай арнайы мүше көмегінсіз-ақ жүреді.

Бұл неге тиімді?

Диффузия — баяу процесс, сондықтан медузаның денесі өте жұқа әрі көлемі кішкентай болуы тиіс. Осы себепті олардың денесі 90-95% судан тұрады. Бұл тек тыныс алуға ғана емес, сонымен қатар қалқып жүруге де көмектеседі.

Медузаның құрылымы оларды энергияны аз тұтынатын тіршілік иелерінің қатарына қосады. Олар көп қозғалыс жасамайды, баяу қалықтап жүреді немесе су ағынымен қозғалады. Бұл олардың тыныс алуына қажетті оттегінің мөлшерін азайтады. Сонымен қатар, олардың жүйке жүйесі де қарапайым — нейрондар торы ғана, яғни күрделі ми жоқ, бұл да энергия шығынын азайтады.

Тыныс алуға әсер ететін факторлар

Медузаның тыныс алу тиімділігі бірқатар факторларға байланысты болады:

• Судың температурасы — жылу артқан сайын судың оттегіні ұстау қабілеті азаяды, бұл тыныс алуға кері әсер етеді.
• Судың тұздылығы — кейбір түрлер тұзды суда жақсы өмір сүреді, бірақ оттегінің деңгейі төмен болса, олардың белсенділігі азаяды.
• Ластану — теңіз суындағы химиялық заттар немесе қалдықтар тыныс алу процесіне кедергі келтіріп, медузаның өміріне қауіп төндіреді.

Медузаның түрлері және бейімделуі

Әлемде 2000-нан астам медуза түрі бар, олардың әрқайсысы өз ортасына бейімделген. Кейбір түрлері терең суларда өмір сүреді, онда оттегі мөлшері аз болғандықтан, тыныс алу процесі де баяу жүреді. Бұл медузалар баяу қозғалып, энергияны барынша үнемдеуге тырысады.

Тропикалық аймақтардағы медузалар оттегіге бай суда өмір сүріп, белсендірек қимылдайды. Бұл олардың тыныс алу жүйесінің сол ортаға бейімделгенін көрсетеді.

Қызықты мәлімет

Медузаның қандай да бір тыныс алу мүшесінсіз өмір сүруі — табиғаттағы нағыз ғажайып құбылыстардың бірі. Олар шамамен 500 миллион жыл бұрын пайда болған, яғни динозаврлардан бұрын да өмір сүрген. Уақыт өте келе басқа жануарлар күрделене түссе де, медузалар өздерінің қарапайым, бірақ тиімді тыныс алу жүйесімен бүгінге дейін жетті.