Мұқағали Мақатаев өмірбаяны – Ұлы қазақ ақыны
Қазақ әдебиеті тарихында ХХ ғасырдың екінші жартысында жұлдыздай жарқырап шыққан ақындардың бірі – Мұқағали Мақатаев. Ол қазақ поэзиясына ерекше өрнек қосқан, лирика мен терең ойды тоғыстырған, ұлттық рухты биік дәрежеде дәріптеген қаламгер. Оның шығармалары – қазақ халқының жан дүниесінің айнасы, адамзаттың мәңгілік құндылықтарына үн қосқан рухани қазына. Ақынның өлеңдері халық жүрегінен орын алып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Сондықтан Мұқағали Мақатаев тек ақын ғана емес, қазақ руханиятының символына айналған дара тұлға.
Мукагали макатаев өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев 1931 жылы 9 ақпанда Алматы облысы, қазіргі Райымбек ауданының Қарасаз ауылында дүниеге келді. Ақынның туған жері – қалың қазаққа қасиетті атамекен, таулы өңірдің табиғаты ерекше көркем. Оның өлеңдеріндегі табиғат суреттері, туған жерге деген ыстық махаббат осы Қарасаздың саф ауасы мен мөлдір бұлағынан нәр алған.
Әкесі – Сүлеймен Мақатаев қарапайым шаруа адамы болған, еңбекқор әрі әділ жан ретінде ауылдастары арасында құрметке ие еді. Анасы – Нағиман қарапайым, бірақ рухы мықты қазақ әйелі. Ол балаларына ұлттық тәрбиені сіңіріп, өнерге, сөз өнеріне деген құштарлықты оятқан. Мұқағалидың бала кезіндегі ең алғашқы ұстазы да, тәрбиешісі де – анасы.
Балалық шағы соғыс жылдарына тұспа-тұс келді. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда әкесі Сүлеймен майданға аттанып, соғыста қаза тапты. Бұл ауыр қаза Мұқағалидың балалық дәуреніне қайғы әкеліп қана қоймай, оның жүрегіне терең із қалдырды. Әкесінен ерте айырылған жас бала ауылда анасымен, бауырларымен бірге қиындықтарды бастан кешті. Соғыстың ауыртпалығы, жоқшылық пен жетімдіктің тауқыметі болашақ ақынның мінезін шыңдап, шығармашылыққа жетелейтін ішкі күш-қайрат берді.
Мұқағали өз ауылындағы табиғатпен сырласқан, қазақы болмысты бойына сіңірген бала болып өсті. Оның өлеңдерінде жиі кездесетін тау, өзен, бұлт, самал жел бейнелері – ақынның балалық шағынан қалған естеліктердің көрінісі.
Білім жолы және алғашқы қадамдары
Мұқағали Қарасаздағы бастауыш мектепте оқып, кейін Нарынқолдағы орта мектепті тәмамдады. Ол оқу-білімге құштар, зерек бала болды. Әсіресе әдебиет пен тарих пәндеріне ерекше қызығушылық танытты. Жас кезінен Абайдың, Жамбылдың, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың шығармаларын сүйіп оқыды. Орыс классиктерінен Пушкин, Лермонтов, Есенин, Маяковскийдің туындыларына ден қойды.
1948 жылы орта мектепті бітірген соң, Алматыдағы Шет тілдер институтына (қазіргі Абылай хан атындағы университет) оқуға түсті. Бірақ тұрмыстық жағдайдың қиындығына байланысты оқуын аяқтай алмады. Кейін педагогикалық институттың филология факультетінде білімін жалғастырды.
Еңбек жолын мұғалім болып бастаған Мұқағали ауыл мектебінде қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ берді. Ол оқушыларға әдебиетті сүюді үйретіп қана қоймай, өзінің алғашқы өлеңдерін де жазып жүрді. Мұқағали поэзияға ерте қадам басты, бірақ ол өзін «әдебиетке ерте келдім» деп есептемеген. Ақын өзінің нағыз шығармашылық жолын 1960 жылдардан бастады.
1950-жылдары Мұқағали Алматыдағы түрлі редакцияларда қызмет атқарды. Радио хабарларын жүргізді, газет-журналдарда әдеби қызметкер болды. Бұл кезеңде ол әдеби ортаға етене араласып, өзінің ақындық болмысын шыңдады.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Мұқағали Мақатаевтың поэзиясы – қазақ әдебиетінің алтын қорына енген асыл мұра. Оның алғашқы өлеңдері 1940-жылдардың соңында аудандық газет бетінде жарияланды. Ал 1962 жылы жарық көрген «Ильич» поэмасы ақынның шығармашылық жолындағы алғашқы ірі туындысы ретінде бағаланды.
1960–1970 жылдары оның көптеген жыр жинақтары жарық көрді:
- «Ильич» (1964),
- «Армысыңдар, достар» (1966),
- «Қарлығашым, келдің бе?» (1968),
- «Мавр» (1970),
- «Шуағым менің» (1972),
- «Ашық аспан» (1973),
- «Алатау» (1973),
- «Дариға-жүрек» (1975),
- «Өмір-дастан» (1976).
Ақын шығармаларының басты тақырыбы – адам, махаббат, туған жер, табиғат, өмірдің мәні. Ол қарапайым қазақтың жан дүниесін ашып көрсете білді. Әсіресе махаббат лирикасында шынайылық пен нәзіктік айқын сезіледі.
Мұқағалидың аудармашылық еңбегі де зор. Ол Пушкиннің, Шекспирдің, Уитменнің, Данте Алигьеридің, орыс және Батыс Еуропа классиктерінің шығармаларын қазақшаға аударды. Әсіресе Данте «Құдіретті комедиясын» тәржімалауы – қазақ әдебиетінде үлкен еңбек.
Өкінішке қарай, ақынның көзі тірісінде еңбегі толық бағаланған жоқ. Көптеген шығармалары жарық көрмей, кейінірек жарияланды. Дегенмен, бүгінде Мұқағали шығармашылығы қазақ әдебиетінің ең биік жетістіктерінің бірі болып саналады.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Мұқағали Мақатаев кеңестік дәуірде өмір сүріп, шығармашылықпен айналысты. Ол өз заманының идеологиялық талаптарынан сырт қала алмады. Алғашқы жылдары партиялық тақырыптарға да өлеңдер жазды. «Ильич» поэмасы – соның айғағы. Бірақ уақыт өте келе оның шынайы ақындық үні халықтың мұң-мұқтажын, адам жанының терең сырын жырлауға қарай ойысты.
Ол қоғамдағы әділетсіздіктерді, адам тағдырындағы қайшылықтарды ашық жырлады. Кеңес идеологиясына толықтай бағынбай, қазақтың ұлттық құндылықтарын дәріптеуге тырысты. Осы үшін кей кездері сынға да ұшырады. Дегенмен ол поэзияны халықтың рухани құралы деп түсініп, ақиқатты айтуға ұмтылды.
Ақын шығармаларында адам бостандығы, ар-ождан тазалығы, ұлттық рух мәселелері жиі көтеріледі. Оның қоғамға қатысты көзқарастары замандастарына ой салды, кейінгі буынға өнеге болып қалды.
Жеке өмірі
Мұқағали өмірде қарапайым, халыққа жақын адам болды. Ол 1949 жылы Лашын Амангелдиевамен шаңырақ көтерді. Жұбайы – оның сенімді серігі, қиын-қыстау сәттерде қолдаушысы болды. Отбасында бірнеше бала тәрбиелеп өсірді.
Ақынның отбасылық өмірінде де қиындықтар болды. Материалдық жағдайдың ауырлығы, тұрмыстық қиыншылықтар ақынға оңай тиген жоқ. Соған қарамастан, ол отбасы алдындағы жауапкершілікті сезініп, шығармашылықпен қатар, әкелік парызын да атқарды.
Мұқағали кейде мінезі тік, шындықты бетке айтатын, әділетсіздікке шыдамайтын жан болған. Бұл қасиеті оның жеке өміріне де, шығармашылығына да ықпал етті.
Мұра және маңызы
Мұқағали Мақатаев 1976 жылы 27 наурызда небәрі 45 жасында дүниеден өтті. Оның мезгілсіз қазасы қазақ әдебиеті үшін үлкен қаза болды. Бірақ артында қалдырған мол мұрасы оны өлмес тұлға етті.
Бүгінде Мұқағали – қазақ поэзиясының символы. Оның жырлары мектеп бағдарламасына енген, шығармалары бірнеше тілге аударылған. Алматыда және туған жері Қарасазда Мұқағалиға арналған мұражайлар ашылды. Ақын атында әдеби сыйлықтар тағайындалған.
Халық оны «поэзия пайғамбары» деп атады. Оның өлеңдері әнге айналып, халық жүрегіне жол тартты. «Сарыжайлау», «Есіңе мені алғайсың», «Фариза, Фариза», «Сөнбейді, әже, шырағың» сияқты ән-жырлар қазақ өнерінің мәңгілік қазынасына айналды.
Мұқағали шығармашылығы – қазақ руханиятының алтын арқауы. Оның жырлары ұлттық болмысымызды айқындап, келешек ұрпаққа рухани бағдар беріп келеді.
