Орталық Азияда көне түріктердің жазба мәдениеті қалай дамыды
Ежелгі дәуірлерде Орталық Азия кеңістігі – түрлі көшпелі халықтардың мекені ғана емес, терең рухани, мәдени өмірдің ордасы болғаны белгілі. Бұл өлке тарихтың әр кезеңінде жаңа өркениеттік толқындарға ұйытқы болды. Соның ішінде көне түріктердің жазба мәдениеті ерекше орын алады. Бұл мәдениет – тек таңбалар жиынтығы емес, тұтас бір халықтың ойлау жүйесінің, дүниетанымының, тарихи жадының көрінісі.
Жазу – өркениеттің өзегі
Жазу – адамзаттың ең ұлы жетістіктерінің бірі. Ол арқылы адамдар өткен тарихын хатқа түсіріп, болашаққа өсиет қалдырды. Көне түріктер үшін жазу тек ақпарат жеткізудің құралы ғана емес, рухани құндылықтарды сақтау жолы болды. Түркі жазуының ең көне үлгілері VII-VIII ғасырларға жатады. Бұл жазбалар тастың бетіне қашалып жазылған – олар кейін “Орхон-Енисей жазбалары” деп аталып кетті.
Орхон жазбалары – түркі рухының тасқа түскен ізі
Орхон ескерткіштері – Білге қаған, Күлтегін және Тоныкөк жазулары – көне түріктердің ең маңызды мәдени мұраларының бірі. Бұл жазбаларда түркі халқының шығу тегі, қағандардың ерліктері, мемлекет құрудағы көрегендігі мен даналығы сипатталады. Орхон жазуы түркі руникалық әліпбиінде жазылған, ол 38-40 әріптен тұрады және дыбыстық жазу жүйесіне негізделген.
Мәтін құрылымы, тілі мен стилі бұл жазбалардың жай ғана тарихи дерек емес, әдеби көркем туынды екенін көрсетеді. Түріктердің табиғатпен үйлесімде өмір сүргені, ел бірлігі мен тәртіпке ерекше мән бергені әр жолынан сезіледі.
Жазудың дамуына әсер еткен факторлар
Көне түріктердің жазба мәдениетінің дамуына бірнеше тарихи-әлеуметтік факторлар әсер етті:
- Мемлекеттік жүйенің қалыптасуы – мемлекет болған соң заң, жарлық, тарихи оқиғаларды жазу қажеттілігі туды.
- Сауда және дипломатиялық қарым-қатынастар – көршілес елдермен (Қытай, Иран, Византия) қарым-қатынас орнату үшін жазбаша хат алмасулар қажет болды.
- Әскери-саяси оқиғалар – шайқастар, қағандардың жорықтары, ішкі-сыртқы саясат жөніндегі мәліметтерді кейінгі ұрпаққа жеткізу мақсаты жазбаларға арқау болды.
Жазба дәстүрдің ауыз әдебиетімен байланысы
Түркілер – ауыз әдебиетіне өте бай халық. Аңыз-әпсаналар, батырлар жыры, мақал-мәтелдер ғасырлар бойы ауыздан-ауызға таралып отырды. Жазба мәдениет пен ауыз әдебиет арасындағы байланыс – ерекше феномен. Көптеген жазба үлгілерде ауызша поэтикалық құрылымның элементтері байқалады: қайталау, теңеу, мақал тектес сөйлемдер.
Бұл – көне түріктердің жазу өнерін өздерінің мәдени болмысына икемдеп дамытқанының белгісі. Олар жазба тілінде де ұлттық рухты сақтап қалуға тырысқан.
Руникалық жазудан басқа жазу үлгілері
Көне түріктер тек руникалық жазумен ғана шектелмеген. Кейінгі ғасырларда олар ұйғыр жазуын, араб графикасын және парсы жазбасын да меңгере бастады. Бұл үрдіс әсіресе ислам дінінің таралуымен байланысты күшейе түсті. Бірақ руникалық жазу – түркілік ерекшеліктің символы ретінде айрықша маңызға ие болып қала берді.
Археологиялық жаңалықтар және жазба мұралар
Соңғы онжылдықтарда Орталық Азия аумағында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде көптеген жаңа жазба үлгілері табылып жатыр. Моңғолия, Қазақстан, Қырғызстан және Ресейдің оңтүстік аймақтарынан табылған тастар мен керамикалық бұйымдардағы жазулар түркілердің кең ауқымда таралған мәдениетін дәлелдейді.
Әсіресе Қазақстандағы Елеке сазы, Ешкіөлмес, Талас, Жетісу өңірлерінен табылған жазбалар көне дәуірлерде жазу мәдениеті кеңінен қолданылғанын көрсетіп отыр.
Тарихи мұра – бүгінгі ұрпаққа аманат
Бүгінгі таңда көне түркі жазбаларын зерттеу – тек лингвистикалық, тарихи мақсат емес. Бұл – ұлттық болмысты, тарихи сананы қалыптастырудың негізі. Түркі халықтарының ортақ мәдени мұрасы ретінде бұл жазбалар халықаралық деңгейде де қызығушылық тудырып отыр. Түркітілдес елдердің ғалымдары ортақ жобалар жасап, көне жазуларды зерттеп, аударып, кеңінен насихаттап келеді.
