Таулардың пайда болуына қарай бөлінуі – Геологиялық түрлері
Жер бетінде ғасырлар бойы қалыптасқан табиғи ғажайыптардың бірі – таулар. Олардың биіктігі, пішіні мен орналасу ерекшеліктері тек көз тартарлық көрініс қана емес, сонымен қатар геологиялық үдерістердің ұзақ уақыт бойы әрекет етуінің айғағы. Бұл мақалада біз таулардың қалай пайда болатынын және пайда болуына қарай таулар қалай бөлінеді деген сұраққа жан-жақты жауап беруге тырысамыз.
Таулар қалай пайда болады?
Таулар – Жер қыртысында болып жатқан тектоникалық қозғалыстар, жанартау әрекеті мен жер бетінің сыртқы өзгерістерінің нәтижесінде түзілетін биік жер бедерлері. Бұл үдерістер миллиондаған жылдар бойы жүріп, қазіргі кездегі біз білетін таулардың пішінін қалыптастырған.
Негізгі геологиялық себептер:
- Тектоникалық плиталардың соқтығысуы
- Жанартау әрекеті
- Жер қыртысының иіліп, көтерілуі
- Эрозиялық үдерістер (жел, су, мұз)
Жоғарыда аталған факторлар таулардың әртүрлі типте қалыптасуына алып келеді.
Таулардың жіктелуі
Тауларды бірнеше негізде жіктеуге болады. Солардың ішіндегі ең кең таралған жіктеу – пайда болуына қарай бөлінуі. Бұл жіктеу таулардың қандай геологиялық үдерістер нәтижесінде пайда болғанына қарай жүзеге асады.
Негізгі үш түрі бар:
- Тектоникалық таулар
- Жанартау таулары
- Эрозиялық таулар
1. Тектоникалық таулар
Тектоникалық таулар – ең кең таралған және биіктігімен ерекшеленетін таулар түрі. Олар литосфералық плиталардың қозғалысы нәтижесінде қалыптасады. Бұл қозғалыстар плиталардың соқтығысуы, бір-бірінің астына жылжуы немесе ығысуы арқылы жүзеге асады.
Тектоникалық таулар өз ішінен бірнеше түрге бөлінеді:
- Қатпарлы таулар – Жер қыртысының иіліп, қатпарланып көтерілуі нәтижесінде пайда болады. Мысалы, Гималай, Альпы, Тянь-Шань таулары.
- Қатпарлы-жақпарлы таулар – Қатпарлар мен жарықтар қатар кездесетін күрделі құрылымдағы таулар.
- Жақпарлы таулар – Жер қыртысындағы жарықтар бойымен қозғалып, бір бөлігінің жоғары көтерілуі немесе төмен түсуі арқылы пайда болады. Бұған мысал ретінде Алтай, Саян тауларын атауға болады.
Тектоникалық таулардың ерекшелігі:
- Биіктігі жоғары
- Құрылымы күрделі
- Жас геологиялық құрылымдар
2. Жанартау таулары
Жанартау таулары – магманың жер бетіне шығуы нәтижесінде пайда болатын таулар. Олар әдетте жанартаудың әрекетіне байланысты пайда болады. Магма сыртқа шыққанда суып, қатаяды да, биіктігі біртіндеп артқан конус тәрізді тау түзеді.
Танымал жанартау таулары:
- Фудзияма (Жапония)
- Этна және Везувий (Италия)
- Ключевская Сопка (Камчатка)
Басты ерекшеліктері:
- Пішіні көбіне конус тәрізді
- Жер сілкінісі мен атқылау қаупі жоғары
- Құнарлы топырақ түзеді (жанартау күлінен)
3. Эрозиялық таулар
Эрозиялық таулар – бұрын пайда болған биік таулардың жел, жауын-шашын, өзендер мен мұздықтар арқылы біртіндеп мүжілуінен қалыптасатын таулар. Уақыт өте келе олар аласарып, жаңа пішінге ие болады.
Мұндай таулар көбіне ежелгі таулардың қалдықтары саналады. Олар геологиялық тұрғыдан ескі, әрі биіктігі төмен болады.
Мысалдар:
- Орал тауы (Ресей мен Қазақстан шекарасында)
- Скандинав таулары
Эрозиялық таулардың сипаттамасы:
- Биіктігі салыстырмалы түрде төмен
- Беткейлері тегіс, жұмыр
- Құрылымы ежелгі
Таулардың маңызы
Таулар тек геологиялық емес, әлеуметтік және экологиялық маңызы бар ерекше аймақтар:
- Климатқа әсер етеді (жауын-шашын мөлшерін реттейді)
- Биологиялық әртүрлілік ошағы (өсімдіктер мен жануарлардың сирек түрлері)
- Су қорының көзі (мұздықтар мен өзен бастаулары)
- Туризм мен экономикаға үлес қосады
