Парниктік газдардың климатқа әсері: Себептері мен салдары

Бүгінде климаттың өзгеруі – тек ғалымдарды ғана емес, қарапайым халықты да алаңдататын өзекті мәселелердің бірі. Әлемнің түкпір-түкпірінде болып жатқан табиғи апаттар, ауа райының тұрақсыздығы, мұздықтардың еруі мен теңіз деңгейінің көтерілуі – бұлардың бәрі бір-бірімен байланысты және басты себебі – парниктік газдар.

Климат және оның тұрақтылығы

Климат дегеніміз – белгілі бір географиялық аймақта ұзақ уақыт бойы қалыптасқан орташа ауа райы. Табиғи жағдайларда Жер климаты миллиондаған жылдар бойы түрлі себептермен өзгеріп отырған: вулкандардың атқылауы, Күн белсенділігінің өзгеруі, мұхит ағындарының ауытқуы – бұлар климаттың баяу өзгеруінің негізгі факторлары болған. Алайда соңғы жүз жыл ішінде байқалған климаттық өзгерістердің қарқыны әлдеқайда жоғары, бұл адамның тікелей араласуымен байланысты екенін көрсетеді.

Парниктік эффект қалай пайда болады?

Жерге күн сәулесі түскен кезде, оның бір бөлігі Жер бетінде сіңіріліп, қалғаны атмосфера арқылы қайта кеңістікке шағылысады. Бірақ атмосферада белгілі бір газдар бар – олар бұл жылуды ұстап қалып, Жердің орташа температурасын тұрақты деңгейде сақтап тұрады. Бұл – табиғи құбылыс және онсыз өмір сүру мүмкін емес еді.

Алайда, адам әрекетінен бұл парниктік эффект шамадан тыс күшейіп кетті. Өнеркәсіптік өндіріс, автокөліктер, ауыл шаруашылығы және ормандардың жойылуы нәтижесінде атмосфераға көп мөлшерде көмірқышқыл газы (CO₂), метан (CH₄), азот тотығы (N₂O) және фторлы газдар бөлінеді. Осы газдар жылуды табиғи мөлшерден артық ұстап қалып, планетамыздың жылынуына себепші болады.

Нақты салдарлар қандай?

Климаттың өзгеруі өміріміздің барлық салаларына әсер етеді. Міне, басты салдарлар:

• Температураның көтерілуі. Соңғы ғасырда жаһандық орташа температура 1°C-қа жуық артты. Бұл көрсеткіш кішігірім болып көрінгенімен, экожүйелер мен климат үшін үлкен өзгерістерге алып келеді.
• Мұздықтардың еруі. Арктика мен Антарктидадағы мұз қабаттары көз алдында жұқарып, мұхит деңгейі көтеріле бастады. Бұл жағалаудағы қалалар үшін үлкен қауіп төндіреді.
• Апатты ауа райы құбылыстарының жиілеуі. Қатты құрғақшылық, нөсер жауын, дауыл, орман өрттері – мұның бәрі парниктік газдардың әсерінен жиі және қатты байқалатын болды.
• Ауыл шаруашылығына кері әсер. Климаттың өзгеруі егіннің өсу кезеңін қысқартып, құрғақшылық пен су тапшылығын тудырып отыр.
• Биоалуантүрліліктің жоғалуы. Кейбір жануарлар мен өсімдіктер тіршілік етіп келген ортада өмір сүре алмай, жойылып кетуге мәжбүр.

Қазақстандағы көрінісі қандай?

Біздің еліміз де бұл өзгерістерден тыс қалмауда. Соңғы жылдары қуаңшылық жиілеп, су тапшылығы мәселесі ушыға түсті. Ертіс, Сырдария сияқты ірі өзендердің су деңгейі төмендеді, бұл ауыл шаруашылығына, экологияға және экономикаға кері әсерін тигізіп отыр. Сонымен қатар, Қазақстанның батыс және оңтүстік аймақтарында жазда қатты ыстық байқалады, ал қыс мезгіліндегі температура тұрақсыз болып барады.

Біз не істей аламыз?

Климаттың өзгеруін тоқтату оңай емес, бірақ оны бәсеңдетуге әркім өз үлесін қоса алады.

• Энергияны үнемдеу. Үйде және жұмыста электр қуатын үнемдеп, тиімді техникаларды қолдану – қарапайым, бірақ пайдалы қадам.
• Қалдықтарды дұрыс басқару. Қайта өңдеуге болатын материалдарды бөлек жинап, тұрмыстық қалдықты азайту – парниктік газдардың бөлінуін төмендетуге көмектеседі.
• Көлік құралдарын таңдау. Қоғамдық көлікпен жүру, жаяу немесе велосипедпен қозғалуды таңдау – бұл тек денсаулық үшін емес, экология үшін де пайдалы.
• Ағаш отырғызу. Бір ағаш жылына 20-дан астам килограмм көмірқышқыл газын сіңіреді. Сондықтан жасыл желектерді көбейту – ең тиімді табиғи шешімдердің бірі.
• Білім мен ақпарат тарату. Жақындарымызға, достарымызға климат өзгерісінің себептері мен салдарын түсіндіру – сананы оятудың алғашқы қадамы.