Поляр шұғыласы қалай пайда болады – Табиғат құпиясы
Аспан әлемі адамзат үшін ежелден-ақ тылсым сырға толы. Әсіресе солтүстік пен оңтүстік полюстерінде байқалатын ғажайып жарық құбылысы — поляр шұғыласы — адам жанын баурайтын ең әсем көріністердің бірі. Бұл құбылысты бір көрген адам оны өмір бойы ұмытпайды. Бірақ ол қалай және не себепті пайда болады? Осы сұраққа бірге жауап іздеп көрейік.
Күн мен Жердің байланысы
Полярлық шұғыла Жер мен Күн арасындағы ғарыштық қарым-қатынастың бір көрінісі. Бұл құбылыстың бастамасы Күннен басталады. Күн өзінен күн желі деп аталатын зарядталған бөлшектерді — негізінен электрондар мен протондарды — ғарышқа таратады. Бұл бөлшектердің ағымы Күндегі жарылыстар мен дақтардың әсерінен күшейіп, Жерге қарай жол тартады.
Жердің магнит өрісі – қорғаныс қалқаны
Күннен ұшып келген бұл бөлшектер Жерге жеткенде бірден соқтығысып кетпейді. Себебі Жердің айналасында магнит өрісі бар. Бұл өріс күн желінің бөлшектерін тікелей Жерге жетуден қорғап, оларды бағыттап отырады.
Ең маңыздысы – бұл бөлшектер магнит өрісі арқылы Жердің полюстеріне тартылады. Себебі дәл сол аймақтарда магнит өрісі әлсірей түседі, сондықтан зарядталған бөлшектер атмосфераға еніп, жоғары қабаттағы газдармен әрекеттесе бастайды.
Атмосферадағы ғажайып химиялық би
Жоғарғы атмосфераға енген кезде бұл бөлшектер азот пен оттегі атомдарымен соқтығысады. Нәтижесінде энергия бөлініп шығып, ол жарық толқындарына айналады. Дәл осы кезде біз аспанда түрлі-түсті жарық жолағын – поляр шұғыласын – көреміз.
Жасыл, күлгін, қызғылт, көк және кейде қызыл түстердің үйлесімі — осы бөлшектер мен газдардың түріне, соқтығысу биіктігіне байланысты өзгереді.
- Жасыл түс – ең көп таралған түс, ол шамамен 100-ден 200 км биіктікте оттегімен әрекеттескенде пайда болады.
- Қызыл түс – 200 км-ден жоғарыда пайда болады және сирек кездеседі.
- Көк пен күлгін түстер – негізінен азотпен байланысты.
Поляр шұғыласы қайда және қашан көрінеді?
Бұл құбылысты Жердің тек солтүстік және оңтүстік полюстеріне жақын аймақтардан ғана көруге болады. Солтүстік жартышарда оны Аврора Бореалис, ал оңтүстікте — Аврора Аустралис деп атайды.
Поляр шұғыласы ең жиі қыс мезгілінде, түнгі аспан ашық болғанда байқалады. Себебі күн сәулесі болмаған кезде ғана оның жарығы көзге анық көрінеді.
Ғалымдар не дейді?
Зерттеушілер бұл құбылысты зерттеу арқылы ғарыштық ауа райын, күн белсенділігін, тіпті Жердің магнит өрісінің өзгерістерін бақылауға тырысады. Поляр шұғыласы тек көркем құбылыс қана емес, сонымен қатар ғарыштағы процестердің “термометрі” секілді. Ол арқылы Күн мен Жер арасындағы өзара байланысты түсінуге болады.
Аңыз бен ақиқаттың қиылысы
Тарихта әртүрлі халықтар бұл жарықты тылсым күштермен байланыстырған. Кейбіреулер оны әруақтардың биі десе, басқалар үшін жаратушының белгілері болған. Бірақ бүгінгі ғылым оның нақты себебін ашып, бізге түсінікті ете алды.
